2025-ci ilin payızı Cənubi Qafqaz tarixində növbəti diplomatik bəyanatlar mövsümü kimi yox, bölgənin otuz ildən sonra ilk dəfə real sülh nəfəsini duyduğu dönəm kimi qaldı. İki tarix - 21 və 22 oktyabr - keçmişlə gələcəyi ayırdı: Astanada Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Ermənistan istiqamətində yüklərin tranzitinə qoyulan bütün məhdudiyyətlərin aradan qaldırıldığını bəyan etdi, ertəsi gün isə Ermənistanın Baş naziri Nikol Paşinyan Tbilisidə keçirilən 5-ci “İpək Yolu Forumu”nda çıxış edərək əslində bir etiraf etdi.

Bu etiraf dini yox, siyasi xarakter daşıyırdı - səhvlərin tanınması və reallıqla barışmaq cəhdi idi.
Onilliklərdir barış haqqında danışılırdı, amma ilk dəfə o, metafora olmaqdan çıxdı. Barış ölçülə bilən hala gəldi - dəmir yollarının kilometrləri, buğdanın tonları, açılan keçid məntəqələrinin sayı ilə.

Azərbaycan faciələrdən, qələbələrdən və dərin transformasiyadan keçərək, postsovet məkanında heç bir regional oyunçunun cəsarət etmədiyi bir addım atdı: “postmünaqişə sülhü” anlayışını diplomatik şüardan iqtisadi modelə çevirdi.

Bakının öz ərazisindən Ermənistana tranziti açmaq qərarı müasir Azərbaycan siyasətinin fəlsəfəsi ilə sıx bağlıdır.

Prezident İlham Əliyev Qazaxıstanda çıxış edərkən sadəcə bir xəbəri çatdırmadı. Dövlət başçısı yeni bir dövrün başlanmasını elan etdi - gücün blokada ilə deyil, axınların idarə olunması ilə ölçüldüyü dövrün.

“Azərbaycan Ermənistana işğaldan bəri mövcud olan yüklərin tranziti məhdudiyyətlərini aradan qaldırıb. Belə bir ilk tranzit Qazaxıstanın Ermənistana taxıl yükü olub. Zənnimcə, bu, həmçinin Azərbaycan ilə Ermənistan arasında sülhün yalnız kağız üzərində deyil, həm də praktikada olduğunun yaxşı göstəricisidir”, - Prezident İlham Əliyev Astanada bəyan etdi.

Bu cümlə sadəcə fakt deyil - yeni epoxanın siyasi düsturudur. Bakı artıq gündəliyi silahla deyil, geo-iqtisadi alətlərlə müəyyənləşdirir.

İlk tranzit yük - Qazaxıstan buğdası - Xəzər–Azərbaycan–Gürcüstan–Ermənistan marşrutu ilə keçdi. İlk baxışda bu, cüzi bir logistik hadisə təsiri bağışlaya bilər, amma əslində sivilizasiya yönünün dəyişməsi idi. Çünki buğda - həyat və bərəkətin qədim simvolu - iki xalq arasında etimadı bərpa edən ilk körpü oldu.

22 oktyabrda Nikol Paşinyanın Tbilisidəki çıxışı isə təkcə beynəlxalq müşahidəçiləri deyil, erməni ictimaiyyətini də təəccübləndirdi.

O, açıq şəkildə Azərbaycan Prezidentinə təşəkkür etdi: “Prezident İlham Əliyev yaxınlarda bəyan etdi ki, Azərbaycan Ermənistan istiqamətində öz ərazisindən keçən yüklərin tranzitinə qoyulan məhdudiyyətləri aradan qaldırır. Bu, son dərəcə mühüm bəyanatdır və mən bu qərarına görə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevə dərin minnətdarlığımı bildirirəm”.

Tarixi incikliklər və daimi təhlükə narrativinə söykənən Paşinyan ilk dəfə praqmatizmin dili ilə danışdı.

O, tranzitdən, qarşılıqlı faydadan, yollardan və elektrikdən danışdı - Ermənistan siyasətinin onilliklərdir toxunmadığı mövzulardan. Şovinizm və “əzabkeş millət” kompleksi ilə zəhərlənmiş bir siyasi şüurda bu, inqilabi dönüş idi.

Paşinyan etiraf etdi ki, “Ermənistan və Azərbaycan sülh prosesi və dövlətlərarası münasibətlər haqqında Müqavilənin imzalanması və ratifikasiyası vasitəsilə sülh prosesinə institusional xarakter qazandırmaq üzərində işləyir”.

Bu etiraf Ermənistan siyasətində bir dövrün bitdiyini göstərdi - o dövr ki, “sülh” sözü sadəcə növbəti qarşıdurmaya qədərki fasiləni bildirirdi.

Yeni düşüncə tərzi təkcə ritorikada deyil, konkret bəyanatlarda da özünü göstərdi.

Paşinyan vurğuladı ki, Ermənistan Türkiyə və Azərbaycan arasında yüklərin tranzitini, o cümlədən avtomobil və dəmir yolu əlaqəsini təmin etməyə texniki cəhətdən hazırdır.

O əlavə etdi ki, gələcəkdə Naxçıvanı Ermənistan ərazisi üzərindən Azərbaycanın əsas hissəsi ilə birləşdirəcək elektrik xətləri də fəaliyyətə hazır olacaq.

Bu sözlər təkcə texniki hazırlıq deyil, həm də yeni reallığın qəbuludur: sülh - bu, infrastruktur deməkdir.
Onilliklər boyu təcrid içində yaşamış bir ölkənin baş naziri tranzitdən danışırsa, bu artıq siyasət yox, diaqnozdur.

Ermənistan başa düşdü ki, təcrid öldürür, yollar isə sağaldır.

… Otuz il ərzində Ermənistan geosiyasi və iqtisadi özünütəcrid vəziyyətində yaşadı.

Azərbaycan və Türkiyə ilə bağlı sərhədlərin bağlı qalması, Gürcüstan və İran üzərindən məhdud çıxış imkanları, xarici subsidiyalardan və miqrasiyadan asılılıq - bütün bunlar Ermənistanı “marşrutsuz ölkə”yə çevirdi.

O, xəritəyə imkanlar şəbəkəsi kimi deyil, blokadalar sistemi kimi baxmağa məcbur idi.

Azərbaycan isə məsələni başqa cür həll etdi. Bakıda çoxdan başa düşülüb ki, müasir güc tankların sayında deyil, boru kəmərlərinin uzunluğunda və konteyner axınlarının sürətində ölçülür.

Bakı–Tbilisi–Ceyhan neft kəmərindən tutmuş Transxəzər və Orta Dəhliz layihələrinə qədər ölkə kontinental arteriyalar inşa etdi. İndi isə bu təcrübə əsas siyasi məqsəd üçün istifadə olunur - Cənubi Qafqazı qarşıdurma zonasından qarşılıqlı asılılıq zonasına çevirmək üçün.

Prezident İlham Əliyev Astanada Ermənistan istiqamətində tranzit məhdudiyyətlərinin aradan qaldırıldığını bəyan edərkən impulsiv davranmadı. Bu, regional liderliyin düşünülmüş strategiyasının bir hissəsidir.

Bakı anlayır ki, davamlı sülhü diplomatik protokollar deyil, məhz infrastruktur təmin edir: relslər və enerji xətləri daha güclü bağ yaradır.

Azərbaycan sadəcə sülh təklif etmir - o, qarşılıqlı faydanı etimadın bazasına çevirən sistem təklif edir.

Onilliklərdən sonra Cənubi Qafqaz imperiyalar arasındakı sərhəd zonasına deyil, qitələr arasında körpüyə çevrilir.

Əgər Bakının və Ankaranın siyasəti hər zaman sinxronlaşdırılmışdısa, bu gün ona tədricən İrəvan da uyğunlaşmağa başlayır. Ermənistan–Türkiyə danışıqları çərçivəsində müzakirə olunan Gümrü–Qars dəmir yolu xəttinin bərpası bu prosesin növbəti məntiqli addımı ola bilər.

2024-cü ildə, sərhədin hələ də bağlı olmasına baxmayaraq, Türkiyənin Ermənistana ixrac həcmi 336 milyon dollara çatdı. Bu malların demək olar ki, hamısı Gürcüstan üzərindən daşınırdı - geyim, məişət texnikası, tikinti materialları, ərzaq, yanacaq.

İndi isə bu axın birbaşa keçə bilər. Ermənistan üçün bu, sadəcə iqtisadi canlanma deyil - nəfəs almaq imkanıdır. Türkiyə üçün isə regionda ticarət və enerji mərkəzi kimi rolunu gücləndirmək yoludur. Azərbaycan üçün isə sübutdur ki, sülh və infrastruktur bir-birinin sinonimi ola bilər.

Paşinyan bu təşəbbüsü şərh edərkən bəyan etdi ki, Ermənistan “Türkiyə və Azərbaycan arasında yüklərin tranzitini texniki və siyasi baxımdan təmin etməyə hazırdır”. Bu hazır olmaq sadəcə güzəşt deyil, etirafdır: gələcək Bakı tərəfindən formalaşdırılan marşrutlardan kənarda mümkün deyil.

İllər boyu yüzlərlə erməni analitiki cəmiyyəti inandırmağa çalışdı ki, Azərbaycanla ticarət kapitulyasiyadır, Türkiyə ilə inteqrasiya isə xəyanət. Nəticədə Ermənistan öz miflərinin tələsinə düşdü - qəhrəmanlıq stagnasiya ilə, vətənpərvərlik isə qapalı sərhədlərlə əvəz olundu.

Amma tarix amansızdır. İqtisadi dayağı olmayan ideologiya toza çevrilir.

Azərbaycan beynəlxalq nəqliyyat dəhlizlərinin qovşağına çevrildikdə, onun ərazisindən neft, qaz, enerji və optik-lif xətləri keçməyə başladıqda, Ermənistan yeni coğrafiyanın kölgəsində qaldı.

Bunu anlamaq - yaşamaq deməkdir.

Paşinyan bəlkə də dərk etdi ki, XXI əsr - şüarların deyil, logistik axınların əsridir. Konteynerlərin, yox, tikanlı məftillərin dövrü.

Nəqliyyat yaxınlaşmasından sonra növbəti mərhələ enerji olacaq.

Ermənistan gələcəkdə Azərbaycanı, Türkiyəni və Gürcüstanı birləşdirəcək regional enerji halqasına qoşula bilər. Söhbət köhnə elektrik xətlərinin bərpasından gedir: Razdan SES – Ağstafa (330 kV), Ararat – Babək (220 kV), Ararat – Nuraşen (110 kV), Aqarak – Ordubad (110 kV).

Əgər bu xətlər bərpa olunsa, Ermənistan istehlakçı yox, tranzit ölkəyə çevriləcək - Azərbaycan və Türkiyədən İrana və əks istiqamətə elektrik enerjisi ötürəcək.

Bakı üçün bu təkcə iqtisadi layihə deyil, həm də siyasi mesajdır: Azərbaycan keçmiş düşməni tərəfdaşa çevirən sistem qurmağa hazırdır. İrəvan üçün isə bu, beynəlxalq investorların etimadını bərpa etmək imkanıdır.

Prezident İlham Əliyev “infrastruktur vasitəsilə yumşaq güc” konsepsiyasının memarıdır. Dövlət başçısının strategiyası sadə və effektivdir: Azərbaycanın boru kəmərləri, yolları və enerji xətləri haradan keçirsə, orada müharibə mənasız olur. Çünki hər körpü, hər dəmir yolu, hər yarımstansiya etimad iqtisadiyyatı yaradır.

Ermənistan bu sistemə daxil ola bilər - vassal kimi yox, ortaq şəbəkənin iştirakçısı kimi. Və otuz ildən sonra bu ssenari artıq utopiya təsiri bağışlamır.

Dünya siyasətində nadir hallarda hərbi qələbə qazanan ölkə revanş deyil, barış yolunu seçir. Azərbaycan bu qaydanın istisnasına çevrildi.

Ərazi bütövlüyünü bərpa etdikdən sonra dövlət öz qələbəsinə qapanmadı, əksinə - onu quruculuğun alətinə çevirdi. Məhz bu, strateji yetkinliyin göstəricisidir: gücü sülhə, üstünlüyü inteqrasiyaya, nəzarəti inkişafa çevirmək.

Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev “Azərbaycan ilə Ermənistan arasında sülhün yalnız kağız üzərində deyil, həm də praktikada olduğunun yaxşı göstəricisidir”, dedikdə, bu, diplomatik jest deyil, yeni paradiqmadır.

Bu paradiqma belə anlayışa əsaslanır: regional təhlükəsizlik iqtisadi qarşılıqlı asılılıq olmadan mümkün deyil. Heç bir alyans, heç bir zəmanət sülhü o qədər möhkəm saxlaya bilməz, nə qədər ki, ortaq maraq - gəlir, tranzit və sabitlik marağı var.

Azərbaycan dəhlizləri açmaqla mərhəmət nümayiş etdirmir. O, sivil inkişafın etnik xəyallardan güclü olduğuna inanır. Bu - realizmin ən yüksək formasıdır.

Paşinyan, revanşist dairələrin müqavimətinə baxmayaraq, yəqin ki, anlayıb: Ermənistanın “mühasirədəki qala” rejimində qalması fəlakətə aparır.

Və əgər bu gün İrəvanda ittihamlar yox, təşəkkür sözləri səslənirsə - deməli, qorxu yerini məntiqə verir.

Ermənistan daxilində, əlbəttə, hələ də köhnə miflərdən imtina etməyə hazır olmayan qüvvələr var. Onlar üçün illüziyalar dünyasında yaşamaq rahatdır - orada günahkar həmişə qonşudur, məğlubiyyət isə “böyük dövlətlərin xəyanəti” ilə izah olunur. Amma iqtisadiyyat çökəndə, gənclər ölkəni tərk edəndə bu arqumentlərin mənası qalmır.

Azərbaycanın təklif etdiyi sülh - təslimiyyət deyil, xilas yoludur.

Bu sülh inkişaf, normal həyata dönüş imkanı verir. Axı yollar, elektrik stansiyaları və bazarlar səngərlərlə müqayisədə daha çox təhlükəsizlik təmin edir.

Qazaxıstandan Ermənistana Azərbaycanın ərazisi vasitəsilə həyata keçirilən ilk buğda tədarükü - yalnız başlanğıcdır. Ardınca yeni kateqoriyalar gələcək: tikinti materialları, metal, yanacaq, elektrik enerjisi. Fiziki axınlardan sonra isə rəqəmsal axınlar gələcək - məlumatlar, sərmayələr, texnologiyalar.

Ekspertlərin hesablamalarına görə, ilkin mərhələdə ikitərəfli ticarət dövriyyəsi 100 milyon dollara çata bilər. Amma rəqəmlər yalnız səthdə olan göstəricidir. Əsas məsələ başqadır: etimad mədəniyyəti formalaşır.

İllərlə İrəvan düşünürdü ki, etimad zəiflikdir. Bakı isə bunun əksini sübut etdi: etimad - kapital və hakimiyyəti artıran sərvətdir.

Tranzit məhdudiyyətlərinin aradan qaldırılması, Gümrü–Qars və Yerasx–Velidağ yollarının bərpası, Ermənistanın Qara dəniz enerji kabelinə qoşulma perspektivi - bunlar Cənubi Qafqazın yeni arxitekturasının elementləridir.

Bu, qarşıdurmanın deyil, əməkdaşlığın daha sərfəli olduğu bir regiondur.

Əgər bu proseslər davam edərsə, 2030-cu ilə qədər Cənubi Qafqaz bütün postsovet məkanına nümunə ola bilər - müharibədən sonra təkcə birgə mövcudluğun deyil, inteqrasiyanın mümkün olduğunu göstərən model.
Bakı, Tbilisi və İrəvan öz “kiçik Aİ” modelini yarada bilər - burada iqtisadi qarşılıqlı asılılıq təhlükəsizliyi hər hansı ordudan daha etibarlı təmin edər.

Tarix təkrarlanır, amma fərqli məntiqdə. Avropa da İkinci Dünya müharibəsindən sonra kömür və poladdan başladı, iqtisadi əlaqələri sülhün bünövrəsinə çevirdi. Cənubi Qafqaz da bu yolu təkrarlaya bilər.
Relslər, borular, kabellər və yollar yeni diplomatiyaya çevrilir - emosiyasız, amma nəticəli diplomatiyaya.

Bakı çoxdan sadə bir formulu irəli sürüb: “Sülh istəyən yollar çəksin.” İndi bu formulə qulaq asanlar arasında bir vaxtlar Azərbaycanda yalnız təhlükə görənlər də var.

Əgər bu yollar tikilərsə, bir neçə ildən sonra “sərhəd” anlayışı burada əvvəlki mənasını itirəcək - bölgü xətti deyil, maraqların kəsişmə nöqtəsi olacaq.

Ermənistanın uzun illər şovinizm yuxusundan oyanışı ağrılı, amma qaçılmaz prosesdir.
Onun hazırkı transformasiyası xarici təzyiqin deyil, miflərdən doymağın nəticəsidir - çünki o miflər nə qarnı doyurur, nə evi isidir.

Paşinyan bəlkə nə qəhrəmandır, nə də islahatçı. Amma o, yeni dövrün simptomudur - artıq keçmişdə yaşayanların belə gözlərinin açıldığı bir dövrün.

Əgər bu kurs qorunarsa, Cənubi Qafqaz geosiyasi oyunların meydanı olmaqdan çıxacaq və öz mahiyyətinə qayıdacaq - sivilizasiyaların kəsişdiyi məkana çevriləcək.

O zaman regionun dəmir yolları ilə tanklar yox, buğda yüklü vaqonlar hərəkət edəcək.
Elektrik xətləri ilə qorxu deyil, işıq axacaq.

Və “qonşu” sözü yenidən “tərəfdaş” sözünün sinoniminə çevriləcək.