Amerika heç vaxt öz süqutu anında olduğu qədər parlaq yanmamışdı.
Bir zamanlar dünyaya rasional liderlik obrazı satan ölkə bu gün nə süjeti, nə rejissoru, nə də bu farsın alqışlarla bitəcəyinə inamı qalan postmodern tamaşa səhnəsini xatırladır. Tramp - səbəb deyil, nəticədir. O, xəstəlik yox, siyasi sistemin ən dərin qatlarında baş verən iltihabı göstərən bədən hərarətidir. Biz siyasi dövranı yox, sistemin dərin nasazlığını müşahidə edirik - nə qanunvericilik, nə institutlar, nə də mənəviyyat işləyir, artıq heç bir “sığorta” sistemi qalmayıb.
Hamı Tramp barədə qışqırır, çünki susmaq qorxuludur. Amma bu qışqırığın altında daha mühüm sual gizlənib: Amerika niyə artıq özünü eşitmir?
Donald Trampı yenidən seçmiş Amerika şok vəziyyətində yaşayır - lakin bu şok Trampın özündən çox, güzgüdə gördüyü öz əksindən qaynaqlanır. “Böyüklük” vitrini və milli dirçəliş ritorikası arxasında institutların dağılmasının cırıltısı, əks-qoşulma sisteminin zəifliyi və ictimai ümidsizlik daha aydın eşidilir. Qayıtmış Tramp anomaliya deyil. Bu, bir simptomdur. Onun ikinci prezidentliyi isə qələbə yox, çöküşün diaqramıdır.
Amerika öz dərin strukturunda növbəti “ideoloji savaş”ı yox, bir tektonik yerdəyişmə yaşayır - institutların sabitlik lövbərləri olduğu siyasi epoxanın sonunu. Ölkəni demoqoqlardan qorumaq üçün qurulan sistem əksinə, onların yüksəlişinə şərait yaradan alətə çevrildi.
Problem Trampda deyil. Problem Trampı içəri buraxan sistemdədir.
Tarix bir insan haqqında artıq bir proses kimi danışmağa başlayanda, vəziyyətin nə qədər pis olduğu aydınlaşır. Tramp sadəcə hakimiyyətə qayıtmayıb. O, onilliklərdir Amerikan demokratiyasını içdən yeyən proseslərin - sistemli etimadsızlıq, ideoloji boşluq, mənadan üstün marketinqin hökmranlığı və vətəndaş apatiyasının - ən sıx kristallaşmış formasına çevrilib. Vətəndaşlar artıq siyasi prosesin iştirakçısı yox, şok-kontentin tamaşaçısına çevriliblər.
Onun cinayət xarakterli keçmişi, açıq-aşkar ksenofob ritorikası, diplomatik vandalizmi və mənəvi normaların karikaturasına çevrilmiş davranışları fonunda qazandığı qələbə müqavimət yox, kapitulyasiyadır. Artıq öz meyarlarına uyğun liderləri istehsal edə bilməyən sistemin kapitulyasiyası. Bu, sadəcə böhran deyil - normaların dağılmasıdır.
Çoxları səhvən düşünür ki, Tramp demokratların zəifliyindən və ya Respublikaçılar Partiyasının kimlik böhranından istifadə etdi. Əslində o, ABŞ-ın siyasi arxitekturası tamamilə xarabalığa çevriləndə gəldi. Və bu xarabalıqlarda onun populizmi təhdid kimi yox, məyus seçicinin doğma dili kimi görünür.
Amerika Birləşmiş Ştatları bu gün dağılmayıb
Amerikanın “demokratiya mayakı” olması mifi Trampdan xeyli əvvəl dağılmağa başlamışdı. 2000-ci illərin əvvəlindən bəri Konqresə və federal hökumətə inam səviyyəsi cəmi 17–20 faiz arasında dəyişir. Özünü institusional nizamın dayağı kimi təqdim edən ölkə üçün bu - ölüm hökmüdür. Hakimiyyətin legitimliyi nə ideologiya, nə proqram, nə də xarizma ilə təmin olunur - sadəcə alternativ qorxusu ilə saxlanılır. 2024-cü ildə əksəriyyət Trampa görə yox, Baydenə qarşı yox, sistemi doğuran acizlik və nifrət hissinə qarşı səs verdi.
Trampın ikinci müddətində ilk yüz gün necə bir Amerika göstərir? Aparat daxili qarşıdurmalarla iflic olub. KİV artıq etimadı tam itirib. Ali Məhkəmə arbitrlə yox, partiya aləti kimi görünür. Federal qanunları artıq bütöv ştatlar saya salmır, Konstitusiya isə hər qubernator tərəfindən seçicisinə uyğun şəkildə yozulur.
Böyük eksperimentin sonu belə görünür.
Dünya artıq gülmür - ölçüb-biçir
Bir vaxtlar əsəbi gülüş doğuran memlər, qalmaqallar və farsaya bənzər debatlar artıq dərin bir səssizliklə qarşılanır. Dünya başa düşdü: bu, ciddi məsələdir. Bu, performans deyil. Bu, epizod deyil. Amerika artıq demokratiya oynamır - onu yalandan canlandırır, ssenarisinə belə inanmayan köhnə bir pyes kimi.
Müttəfiq ölkələr çaşqındır: təhlükəsizlik zəmanəti verən ölkə ola bilərmi ki, prezidenti ciddi şəkildə NATO-dan çıxmaqla hədələyir, iqlim sazişlərini pozur, partnyorları müdafiə öhdəliklərini ləğv edir? Rəqiblər - Tehrandan Pxenyana qədər - sevinir: Vaşinqtondakı xaos onların əl-qolunu açır. Çin isə artıq gizlətmədən paralel dünya nizamı qurur və açıq şəkildə Qərbə alternativ olduğunu bəyan edir. Avropa isə yenidən müstəqilliyini düşünməyə məcburdur - bəlkə də bu dəfə tamamilə.
Yüz gün - bu, müddət deyil. Bu artıq hökmdür.
Tarixən ABŞ prezidentlərinin ilk yüz günü bir rəmz olub. Bu, istiqamətin müəyyənləşdiyi zamandır. Trampın istiqaməti isə aydındır: qopma. Diplomatiyadan, sistemdən, normalardan qopma. Bu inqilab deyil. Bu, institutlarla məhdudlaşdırılmayan, mənəviyyatla yüklənməyən, konsensusa ehtiyacı olmayan tamamilə fərqli bir hakimiyyət forması üçün meydanın təmizlənməsidir. Belə bir hakimiyyətdə prezident artıq arbitr yox, şoumen, dövlət xadimi yox, “bataqlığın” dağıdılması üçün simvoldur - onu qurulamaq yox, arenaya çevirmək üçün.
Amma faciə burda deyil.
Faciə ondadır ki, Amerikanın yarısı məhz bunu istəyir. Faciə ondadır ki, intellektual elita, akademiya, jurnalistika və Demokrat Partiyası illərlə əyalətdə, keçmiş sənaye ştatlarında, CNN-in ümumiyyətlə açılmadığı evlərdə toplanmış inciklik və nifrət hissi qarşısında aciz qaldı. Amerika Tramp güclü olduğu üçün yox, artıq öz vətəndaşları ilə danışmaq üçün dili qalmadığı üçün uduzdu.
Pul – hakimiyyət kimi. Silah kimi. Virus kimi.
Amerika siyasətində artıq çoxdan qurucu ataların xəyal etdiyi respublika təmizliyindən əsər-əlamət qalmayıb. Bu gün hakimiyyət birjadan səhm almaq qədər açıq şəkildə satın alınır. Super PAC-lar, lobbizm, transmilli maraqlar – bunlar sistemin pozulması yox, ABŞ-ın müasir siyasətinin mahiyyətidir. Təkcə bir təşkilat - NRA - hər il milyonlarla dolları silah almaq hüququnu hər cür bahasına qorumağa hazır olan siyasətçilərə yönəldir. Bu pullar təkcə respublikaçılara yox, “realizm” adı ilə eyni sistemə uyğunlaşan liberal siyasətçilərə də axır.
Bütün bunlar artıq gizli təsir deyil. Bu, demokratiyanın oliqarxiyaya açıq transformasiyasıdır, burada seçicinin səsi bank köçürməsinin “klik”indən daha zəif eşidilir.
Bəs niyə silah alışı zamanı psixoloji yoxlamaların məcburi olmasını dəstəkləyən 86% amerikalı görməzlikdən gəlinir? Çünki onlar kampaniyaları maliyyələşdirmir. Reklam vermir. Qorxu yaratmır. Siyasətçilər artıq çoxdan əksəriyyətin tərəfində yox, Konqresə “giriş bileti” üçün pul verənlərin tərəfindədir. Pul - bu, Amerika demokratiyasının sadəcə amili deyil. Bu, onun memarıdır.
Tərsinə çevrilmiş bayraqlı iqtisadi inqilab
Fond bazarları rekordlar qırdığı vaxt, on milyonlarla amerikalı diş həkiminə getməyə imkan tapa bilmir. Apple və Amazon kapitalizasiya baxımından kosmosa çıxarkən, fəhlə məhəllələrinin uşaqları aclıq çəkir və təhsil ala bilmir. ABŞ-da qeyri-bərabərlik artıq sadəcə sosial problem yox, yeni bir ayrı-seçkilik formasıdır – “artıq” olan insanları əsas imkanlardan kənarlaşdırır.
Formal olaraq Amerika zəngindir. Amma əslində - köhnəlib, dağınıqdır. 340 milyon əhalisi olan ölkədə son vaxtlar təxminən 30 milyon insan müalicədən imtina etmək məcburiyyətində qalıb - sadəcə baha olduğuna görə. 100 milyondan çox insan isə deyir ki, hətta ən əsas sığortanı belə ödəyə bilmirlər. Son 40 ildə orta amerikalı demək olar ki, daha zəngin olmayıb - amma daha kövrək, daha borclu, daha tənha olub.
Sosial müqavilənin pozulması həmişə inqilabla nəticələnmir. Bəzən bu, sadəcə insanların hər şeyi dağıtmağa söz verənlərə səs verməsi ilə nəticələnir. Hətta həmin dağıntılar altında özləri qalsa belə.
Medianın rolu - qurban, yoxsa şərik?
Bir zamanlar media mənəvi nüfuz sahibi idi. Bu gün isə nifrət obyektidir. Onlara olan etimad tarixi minimuma düşüb. Niyə? Çünki informasiya inqilabı “həqiqət” üzərindəki monopoliyanı məhv edib. YouTube və TikTok-un televiziyanı əvəzlədiyi, bloqqerlərin ən böyük qəzetlərin redaktorlarından güclü olduğu bir ölkədə vahid diskurs ola bilməz. Diskurssuz isə demokratiya mümkünsüzdür.
Media diqqət uğrunda müharibəni uduzub. Onlar uyğunlaşa bilmədilər. Yavaş, hantal nəhənglər kimi sürətli və aqressiv yırtıcıların mühasirəsinə düşdülər. Uduzdular – yalan danışdıqları üçün yox, səsləri eşidilmədiyi üçün.
Zamanın simvolu - redaksiya sütunu deyil, memdir. Analitika yox, reaksiya. Siyasət TikTok məzmununa çevrilib - burada arqument yox, başlıq vacibdir. Saatbasaat viral informasiya istehsal edə bilən Tramp bu media dünyasının ideal məhsuluna çevrildi.
ABŞ-da informasiya fəlakəti bir gecədə baş vermədi. Bu, Trampdan başlamadı. Amma onu qaçılmaz etdi. Biz elə bir dövrdə yaşayırıq ki, xəbər reallığı izah edən yox, əyləndirən, qəzəbləndirən və ya qorxumuzu təsdiqləyən şeydir. Siyasət artıq inandırma mübarizəsi deyil - diqqət uğrunda savaşdır. Və bu savaşda Tramp sadəcə iştirakçı deyil, mütləq çempiondur.
Bu gün tipik amerikalı dünyada baş verənləri haradan öyrənir? “New York Times”ın redaksiya yazısından və ya CNN-in axşam buraxılışından yox. O, skrollayır. Twitter, TikTok, Reddit, Instagram başlıqları gözünə sataşır. Bu, sadəcə daşıyıcının dəyişməsi deyil - informasiya təbiətinin dəyişikliyidir. Bir vaxtlar maarifləndirmə funksiyası daşıyan jurnalistikanın dövrü bitdi. Onun yerini isə dezinformasiyanı normallaşdıran bir demokratiya aldı - burada həqiqət yetərincə viral deyilsə, artıq əhəmiyyətli sayılmır.
Layk reputasiyanı əvəz edəndə
Əvvəllər həqiqət dedikdə yoxlanışa davam gətirən informasiya nəzərdə tutulurdusa, bu gün kifayət qədər reaksiya toplayan hər şey “doğru” sayılır. Bu o deməkdir ki, qalib olanlar bilənlər deyil, alovlandırmağı bacaranlardır. On milyonlarla amerikalı faktlara deyil, tövsiyə alqoritmləri əsasında qurulmuş reallıqlarda yaşayır - həmin alqoritmlər onlara artıq qəbul etməyə hazır olduqları məzmunu təqdim edir. Nəticədə iki fərqli amerikalı üçün “reallıq” - bu, iki fərqli dünya, iki fərqli dəyərlər toplusu, təhdidlər və “öz” düşmənləridir.
Əgər reallıq zövq məsələsinə çevrilirsə, o zaman “narahatedici” reallığı dağıtmağı vəd edən istənilən siyasətçi uğura məhkumdur. Populistlər də məhz bu cür qalib gəlir - və belə bir mühitdə Tramp da elə bu yolla qalib gəlir.
Ənənəvi jurnalistika bütün bu müddət ərzində yeni reallıqda köhnə qəliblərlə sağ qalmağa çalışır. Qəzetlər ödəniş divarları arxasına gizlənir, televiziyalar şou səviyyəsinə enir, aparıcı redaksiyalar ya artıq heç nə deməyə qorxur, ya da ideoloji müharibələrin bir hissəsinə çevrilir. ABŞ-da artıq demək olar ki, siyasi spektrin hər iki tərəfinin etibar etdiyi media qurumları qalmayıb. Bu ona görə deyil ki, hamısı yalan danışır. Ona görədir ki, artıq heç kim həqiqətin mövqedən kənarda mümkünlüyünə inanmır.
Bu arada jurnalistlər yeni auditoriya üçün mübarizə aparmaq əvəzinə, artıq inandırılmış azlığa yayım etməyə davam edir. Araşdırmalar - ödənişli platformalarda, faktların yoxlanması - əhatəsiz, darıxdırıcı saytlarda, analitika isə yalnız bir-birinə bənzər dinləyiciləri olan podkastlarda yayımlanır. Bütün media sistemi artıq nəzarət institutu kimi deyil, abunə əsasında “özləri üçün” işləyən xidmət modelinə çevrilib.
Qalanlara isə təsirçilər, bloqçular, konspiroloqlar qalıb. Tramp – müəyyən mənada onların patriarxıdır: siyasətdə birinci şəxs ki, başa düşdü - bu gün izah etmək yox, alovlandırmaq lazımdır.
Bəs günah yalnız jurnalistlərdədirmi? Xeyr. Medianın uğursuzluğu - bu, cəmiyyətin vətəndaş maariflənməsi ideyasından imtinasının bir hissəsidir. Məktəb artıq düşünməyi öyrətmir - test verməyi öyrədir. Universitetlər bürokratiya içində batıb və şüurlu vətəndaş formalaşdıracaq mühitə çevrilə bilmir. Təhsil sistemi informasiyanı analiz etməyə hətta ilkin bacarıqları belə vermir. Nəticədə gənc amerikalı təkcə faktı fikirdən ayırmağı bacarmır - o, bunu lazım da saymır.
Və o zaman, xəbər feyk kimi təqdim olunanda, məzmundan daha vacib olan başlıq olanda, hər kəs “ekspert” ola bildikdə, gənc könüllü şəkildə bir tələyə düşür. Çünki bu tələ rahatdır. Çünki bu, haqlı olduğunu hiss etdirir. Çünki bu, düşünməyə görə məsuliyyəti aradan qaldırır.
Amerika artıq vahid cəmiyyət deyil. Bu, rəqəmsal kokonlarda yaşayan minlərlə kiçik tayfadır. Birində inanırlar ki, demokratlar - şeytana sitayiş edənlər və pedofillərdir. Digərində isə düşünürlər ki, respublikaçılara səs verən hər kəs köləliyi qaytarmaq istəyir. Bu tayfalar artıq bir-biri ilə danışmır. Onlar eyni mənbələri oxumur, eyni filmlərə baxmır, eyni musiqini dinləmir. Siyasi millət artıq parçalanıb - “həqiqət”i alqoritm, “düşmən”i isə heşteq müəyyənləşdirir.
Tramp bu tayfalardan tramplin kimi istifadə edir. O, bütün ölkə ilə danışmağa çalışmır - hər “Amerika” ilə onun öz dilində danışır. O, jurnalistikanı dağıtmır - o, onun yerini tutur. Tramp - özü mediadır. Kontentdir. Simvoldur. Və onu təhlükəli edən də budur.
Post-siyasət dövründə oyanmaq istəmiriksə, nə etməliyik?
Etiraf etməliyik: maarifçilik - köhnəlmiş termin deyil, azadlığı qorumağın yeganə yoludur. Bu, abstraksiya yox, konkret çağırışdır və media, təhsil, vətəndaş cəmiyyətindən paradiqma dəyişikliyi tələb edir.
Media sadəcə məqalə yazmaqla kifayətlənməməlidir - o, şüur uğrunda mübarizə aparmalıdır. Öyrətməli, izah etməlidir. Yalnız “məsələni bilənlər” üçün yox, itmişlər üçün də işləməlidir. TikTok-a, Reddit-ə, YouTube-a, Telegram-a getməlidir. Onları artıq eşitməyənlərin dilində danışmalıdır. Bu bir “missiya” deyil. Bu bir borcdur.
Təhsil diplom fabrikindən vətəndaş məktəbinə çevrilməlidir. Humanitar fənlər, tənqidi düşüncə, rəqəmsal gigiyena – bunlar maarifçilikdə əsas olmalıdır, maraqlananlar üçün əlavə kurs yox.
Siyasətçilər isə - əgər hələ də qalıblarsa - sistemi öz-özünə düzələcəyi ümidi ilə yaşamaqdan əl çəkməlidirlər. Çünki qorxu, qəzəb və cahilliklə qidalanan sistem yalnız bu hissləri yenidən istehsal edəcək.
Əgər cəmiyyət informasiyanı əyləncəyə çevirirsə, inandırmanı manipulyasiyadan ayıra bilmirsə, mübahisə etməyi unudub, amma qışqırmaqdan əl çəkmirsə - demokratiya mümkün olmur.
Və o zaman səhnəyə ən bərk qışqıranı çıxarırlar.
Vətəndaşsız demokratiya. Maarifçilik və vətəndaş cəmiyyəti öz missiyasından imtina etdikdə nələr baş verir
Amerikada bu gün yalnız həqiqət, institutlar və etimad çatışmır. Burada vətəndaşlar çatışmır. Pasportu olan insanlar yox - vətəndaş olanlar. Tənqidi düşünməyi bacaran, mənəvi və siyasi məsuliyyət daşıyan, xəbər lentindən kənarı görə bilən insanlar. Tramp ona görə mümkün oldu ki, cəmiyyət mürəkkəb suallara cavab verməkdə sadələşdirilmiş, aqressiv və saxta cavaba qarşı müdafiəsiz qaldı. Niyə? Çünki populizmə qarşı immunitet yaratmalı olan heç bir institut bu işin öhdəsindən gələ bilmədi. Nə məktəb. Nə universitet. Nə jurnalistika. Nə də vətəndaş hərəkatları.
Biz elə bir dövrdə yaşayırıq ki, biliyə çıxış misilsizdir. Harvard və MIT öz dərslərini açıq yayımlayır. YouTube bəşəriyyət tarixində ən böyük maarifçilik platformasına çevrilib. Hindistan kəndindəki bir məktəbli, əgər motivasiyası və telefonu varsa, üç ayda ali riyaziyyatı öyrənə bilər. Sanki - informasiya azadlığı burada idi.
Amma reallıq daha acı çıxdı. Təhsil bolluğa tab gətirə bilmədi. O, öz məqsədini itirdi.
Təhsil proqramları həm yüklü, həm də boşdur. Şagirdlərə parçalanmış biliklər verilir – bir az tarix, bir az biologiya, bir az qrammatika. Onlara cavab tapmağı öyrədirlər, sual verməyi yox. Onları testə hazırlaşdırırlar, həyata yox. Onları icraçı kimi yetişdirirlər, vətəndaş kimi yox. Nə inflyasiya, nə hakimiyyətin strukturu, nə də hüququn əsas prinsipləri tədrisin prioritetinə daxildir. Loqika, fəlsəfə, ritorikadan danışmağa dəyməz - axı hər beşinci amerikalı hələ də savadsızlıq həddindədir.
Bu təsadüf deyil. Bu, sistemli bir “sui-qəsdin” - yox, rahatlığın nəticəsidir. Dövlət maarifçilik missiyasından imtina edir ki, öhdəlik götürməsin. Çünki maarifli vətəndaş - narahat vətəndaşdır. Sual verir. Mübahisə edir. Qorxudan yox, inamla səs verir. Belələri isə Tramp dövründə sistem üçün təhlükədir.
Elə bilirdik, heç olmasa universitetlər bu “alovu” qoruyacaq. Amma tənqidi düşüncə emalatxanaları əvəzinə kampuslar artıq mənsubiyyət əsaslı kimlik qoruq sahələrinə çevrilib. Orada artıq cəmiyyətin analizinə yox, onun mühakiməsinə öyrədirlər. Mühazirələrdə imtiyazlar, mikroaqressiyalar, mədəni apropasiya müzakirə olunur - amma dövlət borcu, büdcə quruluşu və ya unitar və federal sistemlər arasındakı fərq yox.
Bilik - məhsula çevrilib. Universitet - sinfə giriş bileti. Tələbə - müştəri. Və hər bir biznesdə olduğu kimi, məhsul müştəriyə uyğunlaşdırılır. Narahatedici fənlər aradan çıxarılır. Siyasət - oyuna çevrilir. Cəmiyyət isə - mənasız demokratiyanın simulyasiyasına.
İmitasiya olunmuş vətəndaş cəmiyyəti
Təhsilin tənəzzülü fonunda son ümid vətəndaş cəmiyyəti qalır - liberal demokratiyanın həmin “beşinci elementi”, sistemə kimin üçün mövcud olduğunu xatırlatmalı olan qüvvə. Lakin burada da - iflas baş verir.
Aktivizm artıq həmrəylik ifadəsi deyil. O, performansa çevrilib. Sosial şəbəkələrdən universitet kampuslarına qədər mübarizə tamaşaya, ədalət tələbi isə dilin təmizliyi, simvolik təmsilçilik və cizgi film qəhrəmanları ilə mübarizəyə çevrilib.
Pulsuz uşaq bağçasına çıxışı olmayan amerikalı qadın, feminist hərəkatın bütün resurslarını feminitivlər uğrunda mübahisələrə və ya “Barbi”nin rol modelinin dəyişdirilməsinə sərf etdiyini görəndə - üz döndərir. Çünki bu, onun üçün aparılan mübarizə deyil. Bu, reallıq deyil - bu, dəbdən ibarətdir.
Cənub ştatı respublikaçılara səs verəndə, liberal “ağızlarını bağlamağı” vəd edən bir namizəd qələbə qazananda, bu, respublikaçılara olan sevgidən deyil. Bu, özlərini mənəviyyat daşıyıcısı hesab edən, lakin böyük şəhərlərin hüdudlarından kənarda yaşayan insanlarla heç vaxt maraqlanmayanlara qarşı nifrətdəndir. Trampın aktivistləri lağa qoymağa əsaslanan təbliğatının işləməsinin səbəbi də budur: o, birbaşa hədəfə vurur - riyakarlığa və elitadan qopmuşluğa.
Amerika küçələrə çıxıb. Və kütləvi şəkildə. Abort qadağalarına qarşı, polis zorakılığına qarşı, seçki hüquqlarının pozulmasına qarşı. Amma hər belə dalğa daima Amerikan etirazının əbədi diaqnozuna çırpılıb: o, gurultuludur, amma qısamüddətlidir. O, alışır, amma yanmır. Bu da maariflənmiş ənənənin olmamasının nəticəsidir. Fikirlərin institutu olmadan davamlı təzyiq ola bilməz. İntellektual arxa olmadan - cəbhə də mümkün deyil.
Nə etməli?
Cavab həm aydındır, həm də qorxudacaq qədər mürəkkəbdir: institutları yenidən qurmaq lazımdır. İki partiyalı siyasi monopoliyanı ləğv etmək. İctimai diskursa məna qaytarmaq - marketinq yox. Kompromisi zəiflik deyil, hörmət ediləsi dəyər kimi yetişdiriləcək bir nəslin tərbiyəsi. Və hər şeydən əvvəl - Amerika liderliyinin özünü yenidən düşünmək: başqalarını öyrətmək haqqı kimi deyil, nümunə olmaq borcu kimi.
Amerika təkcə məyus olmayıb. O, sınmış vəziyyətdədir - amma hələ məhv olmayıb. Əgər buradan çıxarılacaq bir dərs varsa, onu təkcə ABŞ deyil, bütün dünya götürməlidir: demokratiya qəfil ölmür. O, içəridən ölür - cəmiyyət artıq onda ümid görməyəndə. İnstitutlar yaradılma səbəblərini unudanda. Xalqın səsi qəzəb əks-sədası olanda, xalq iradəsinin ifadəsi deyiləndə.
Əgər Donald Tramp olmasaydı, onu doğrudan da uydurmaq lazım gələrdi. Və bunu siyasət texnoloqu deyil, tarixçi edərdi. Çünki Tramp - siyasətçi deyil. O, bir simptomdur. Cəmiyyətin riyakarlıqdan, elitadan uzaqlıqdan və institutların acizliyindən yorulub, nəhayət qəzəbini və qorxusunu üzə çıxardığı halın simvoludur. Bu, sadəcə geriyə dönüş deyil - bu, diaqnozdur. Əgər Amerika və onunla birlikdə bütün dünya “normal vəziyyətə” qayıtmaq istəyirsə, mübarizəni Trampdan başlamaq yox, əsas suala cavab verməklə başlamaq lazımdır: o niyə mümkün oldu?
Heç bir demokratik sistem o zaman davam gətirə bilməz ki, seçici statiskaya çevrilmiş olsun. Qəbul etmək lazımdır: insanlar sadəcə inanmırlar - onlar başa düşmürlər, dövlət necə işləyir. Onlar Konqresin nədən məsul olduğunu bilmirlər. Qanunla düzəliş arasındakı fərqi tanımırlar. Konstitusiyanı oxumurlar - çünki heç kim onlara bunun nə üçün lazım olduğunu izah etməyib. Məktəb missiyasını geri qaytarmalıdır: “öyrətmək” yox, “tərbiyə etmək”. İqtisadiyyat üçün kadr hazırlamaq yox, siyasi iştirak bacarığı olan şəxsiyyət formalaşdırmaq.
Siyasi savadlılıq nə seçmə fənd, nə də əlavə dərsdir - bu, vətəndaşlığın əsasıdır. Və Amerikada hər beşinci yetkin insan funksional savadsız olduğu müddətdə “yetkin seçici” haqqında danışmaq - özünə yalan deməkdir.
Media artıq kütləvi deyil. Onlar elitaya yönəlikdir. Ödənişli abunələr, peyvollar, dar ixtisaslaşmış redaksiyalar - bütün bunlar “əks divar” effekti yaradıb: həqiqətə yalnız ona pul ödəyə bilənlər çıxış əldə edir. Qalanlara isə TikTok siyasəti, memlər və alqoritmik seçilmiş feyklər qalır.
Çıxış yolu var. Cəmiyyət üçün əhəmiyyətli jurnalistika - təhsil kimi - ictimai nemət kimi tanınıb müvafiq şəkildə dəstəklənə bilər. Nümunələr var: BBC-dən Skandinaviya mediasına qədər - siyasi müdaxilə olmadan dövlət dəstəyi alan qurumlar. İnformasiya müharibəsi və feyk epidemiyası şəraitində bu, artıq seçim deyil - milli təhlükəsizlik məsələsidir.
Vətəndaş cəmiyyəti insanlara qayıtmalıdır. Artıq mübarizəni imitasiya etmək yetər. İnsanlar axmaq deyil. Onlar görürlər ki, aktivizm estetik oyuna çevrilib. Görünüş uğrunda mübarizə nəticədən üstün tutulur. Zoom-dakı konfrans heyvan sığınacağına getməkdən “daha vacib” sayılır, cizgi filmlərindəki rol modelləri ilə bağlı mübahisələr evsizlərin hüquqlarından daha çox səs çıxarır.
Aktivizm yenidən fəaliyyətə çevrilməlidir. Layklar üçün yox, dəyişiklik üçün mübarizəyə. Və yalnız o zaman bu gün Trampa güvənən “tərk edilmiş” amerikalı başqa tərəfin səsini yenidən eşitməyə başlaya bilər. Çünki hələlik o, yalnız onu eşidir.
Dialoqa qayıtmaq lazımdır. Banal səslənsə də - bu, bəlkə də ən vacib addımdır. Qütbləşmə cəmiyyəti içdən dağıdır. Əgər düşərgələr arasında körpülər qurulmasa, izah və dialoqu mümkün edən bir dil qaytarılmasa - ölkə nifrətlə səs verməyə davam edəcək, ümidlə deyil. Deməli, siyasi məkanı yenidən qurmaq lazımdır: iki partiyalılığa alternativlər yaratmaq, koalisiyaları təşviq etmək, bələdiyyə səviyyəsində iştirakçılığı artırmaq.
Artıq böyümək zamanıdır. Tələb etmək vaxtıdır. Öz demokratiyamızın quruluşuna görə məsuliyyət daşımaq vaxtıdır. Kor-koranə inandığımız üçün yox. Əksinə: əgər biz etməsək - bəs kim edəcək?
Tarix film lentinə bənzəmir. Onu geri çəkmək olmur. Amma o, başqa istiqamətə yönələ bilər - əgər sükan arxasında qəzəb yox, ağıl olsa. Qorxu yox, iradə olsa.
Elçin Alıoğlu - Trend
Baku Network
