DİA.AZ: - Fars-molla rejimi Azərbaycana qarşı təbliğatını davam etdirir və bu dəfə də tarixi müstəvidə fars millətçilərinin saxtakarlıqlarını müşahidə etməkdəyik. Əslində bu məqama Azərbaycan tarixçilərinin mütləq şəkildə reaksiya verməsinə ehtiyac var.
DİA.AZ olaraq elə tarixçilrəiimizə meydan oxuyaraq onların ünvanına çağırışn da olduğu «AranNews» portalında yer almış materialı olduğu kimi diqqətinizə təqdim edirik:
«Tabriz Universitetinin tarix müəllimi və bu universitetinin Tarix və Mədəniyyət İnstitutunun müdiri doktor Məhəmməd Əli Pərğu “İranın qədim tarixinə baxış” elmi konfransındakı çıxışında Azərbaycan Respublikasında keçirilən bəzi anti-İran toplantılara və orada səslənən bəzi əsassız iddialara işarə edərək deyib: “Adətən, sionistlərin sifarişi ilə keçirilən belə toplantıların elmi mahiyyət daşımadığından diqqət etməyə dəyməsə də Azərbaycan Respublikasının tarix müəllimlərindən gözlənilən budur ki, belə ləğv və boş iddialara münasibət bildirsinlər və bəzi qərəzli, İran və Azərbaycan Respublikasının ortaq tarixindən məlumatsız şəxslərin bu barədə şübhə yaratmasına icazə verməsinlər”.
Gülüstan və Türkmənçay müqavilələri ilə Azərbaycanın şimal və cənuba bölünməsi, bundan da gülünc Rzaxanın hökumət başına gəlməsinə qədər İran adının olmaması kimi bəzi tarix təhrifçilərinin əsassız iddialarına toxunan Doktor Pərğu deyib: “Azərbaycan Respublikasında tarix özbaşınalığının şahidiyik və bu da ölkədə hər kəsin öz siyasi və maddi maraqlarına uyğun olaraq tarixi saxtalaşdırmasına səbəb olub. Təəssüf ki, bu arada hazırkı duruma etiraz edən mərhum İrqar Əliyev kimi bəzi insaflı alimlər baykot olunur.
Elm dilini xalqlar arasında dialoq üçün ən gözəl dil adlandıran Tarix və Mədəniyyət İnstitutunun müdiri vurğulayıb: “Ümumi fikri işıqlandırmaq üçün tarixi həqiqətlər barədə İran və Azərbaycan Respublikasının universitet müəllimləri arasında elmi debatların keçirilməsinə hazırıq”.
O artırıb: “Azərbaycan Respublikasındakı həmkarlarıma tarixi həqiqətləri xatırlatmaq üçün İranın üç min illik tarixi barədə materialları onlara açıqlamağı lazım bilirəm”.
Tarix müəllimi “İran tarixi və ədəbi sənədlərdə” elmi məqalə təqdim edərək deyib: “İranın adı e.ə. ll-l minilliklərdə İran Yaylasına (İran Fəlatına) Ariya tayfalarından götürülmüşdür. Bu ad Avestada “İran-viç” adlandırılır. İran sözü Həxamənişilər dövründə “Ai Riya”,kimi işlənirdi. Əşkanilər və Sasanilər dövründə “İran” və ən çox “Şətr” sözü ilə birlikdə işlənirdi. “İran Şətr” təqribən indiki “İran Şəhr” mənasını verirdi”.
Sasanilər imperiyasının süqutundan və İranın İslam dairəsinə birləşməsindən sonra İran adının xüsusi bir coğrafiyaya işlədilməsi unuduldu. Bununla belə yenə də müsəlman coğrafiyaşünas və tarixçi və ədəbiyyatçılarının əsərlərində İslamdan qabaqkı hadisələrə işarə edilərkən İran sözündən istifadə edilmişdir.
Firdosi “Şahnamə”də yazır: “Be iraniyan zar o giryan şudəm, zi sasaniyan niz buryan şudəm”.
Həmçinin, Məsudinin (283-349 h.q və 896-957 m.) “Murucuz-zəhəb” (səh. 232-238), “Əl-tənbih vəl-işraf” (səh. 38 və 341) kitablarında İslamdan öncəki tarixə işarə edərkən İran və iranlı sözlərindən istifadə edilmişdir.
İstəxrinin (vəfatı 346 h.q və 957 m.) “Məsalik və məmalik” (səh. 5 və 11), İbn Rüstənin (vəfatı 290 h.q və 903 m.) “Əl-ilaqul nəfsiyyə” (səh. 119, 121 və 193) kitabınlarda İran, İranşəhr kimi işlədilmişdir.
Qəznəvilər dövründə Bu Hənifə İskafi Sultan İbrahim Qəznəviyə həsr etdiyi qəsidədə yazır:
“Və İran miri ərəb və şahi əcəm
Qisseyi mociz be Sultani cahan İbrahim
Xosrovi İran toyi və bodi və baş
Gərçe furudəst ğərre gəşt be üsyan”
Nizami Gəncəvi (535-607h.q və 1141-1210 m.) yazır:
“Nə bər cəng əz İran zəmin amədim
Be mehmani Xaqani-Çin amədim
Cəhandar dara dər an davəri
Tələb kərd əz iraniyan davəri”
Nurəddin Məhəmməd Zeydəri Nəsəvinin (vəfatı 647 h.q və 1249 m.) Sultan Cəlaləddin Xarəzmşahın həyatı barədə yazdığı “Sireyi Cəlaləddin, ya tarixi Cəlali” kitabında da İslamdan qabaqkı tarixi hadisələrdə İran adı çəkilmişdir.
Elxanilər dövründə Abbasilər xilafətinin süqutu və Elxanilər hökuməti altında siyasi vəhdətin yaranması ilə İran sözündən Elxanilər hökumətinin coğrafi ərazilərinə işarə etmək üçün istifadə edilir, İran və iranlı adı siyasi və coğrafi məfhum kimi yenidən canlanır.
Rəşidəddin Fəzlullahın (648-717 h.q və 1250-1317 m.) “Camiut-təvarix” kitabında çoxlu sayda “Mulki-İran”, “İran zəmin” və “İran” terminlərinə rast gəlirik.
Səyyah Marku Pulu öz səyahətnaməsində yazır: “İran olduqca geniş əraziləri olan bir ölkədir, qədim zamanlarda mötəbər və əhəmiyyətli olmuşdur. Amma indi tatarlar onu viran ediblər.”
Elxanilər dövründən sonra İran coğrafiyasını tanıdan İran adının işlənməsi də sona yetdi, baxmayaraq ki, bəzi vaxtlar “Məmaliki Məhrusə” terminindən istifadə edilirdi və aydındır ki, burada məqsəd “Məmaliki Məhruseyi İran” olub.
Mirxand (837-903 h.q və 1433-1497 m.) “Rozətus-səfa” (səh. 3956), Xandmir (880-948 h.q və 1475-1540 m) “Həbibus-seyr” (səh. 367, 391, 568, 641) kitablarında İran və onun bu hazırkı coğrafi və siyasi adlarını işlətmişlər.
Seyid İmadəddin Nəsiminin (747-796 h.q və 1346-1394 m.) Teymurilər dövrünün əvvəllərinə aid olan türkcə şerlərində gəlib:
“Mülki-İran, mülki-Turan, mülki-Hind və mülki-Send
Mülki-Şaməm, mülki-qeysəri rumiyəm, Təkfuruyam.
Həm mənəm Bağdad ilə Şət, həm xəlifə, həm zaman
Həm ənəl-həqq söylərəm, həm dar, həm Mənsuruyam.”
Molla Pənah Vaqif (1129-1193 h.q və 1717-1779 m.) yazır:
“Hindistanım, Rumum, İranım mənim
İran ilə Turan, Hələb, Məkkə-Mədinə”.
Qafqazın İranın əlindən alınmasına səbəb olmuş 19-cu əsrin əvvəllərindəki İran-Rus müharibələrinin ardınca bağlanan Türkmənçay müqaviləsində Fətəli şah Qacar “İran məmləkətini qüdrətli və əzəmətli şahı” kimi təqdim edilir.
Hətta, Qafqazın İrandan ayrılmasından sonra da orada yaşayan yazıçı və ədəbiyyatçılar bir an da olsun İranı unutmadılar, həmişə İran və iranlının məhəbbətini xatırladılar. Nümunə üçün Mirzə Əliəkbər Sabiri bu haqda çoxlu şerlərini misal çəkmək olar:
“Səd şükür ki, oldu nur-baran
Məşrut ilə bu xaki-İran
Zülmün, sitəmin çırağı söndü
İran yenə bir behiştə döndü”.
Cəlil Məmmədquluzadə də yazılarının çoxunun mövzusunu İrana və onun məsələlərinə aid etmişdir, hətta bir il müddətində (1921-ci il) “Molla Nəsrəddin” qəzetini Təbrizdə nəşr etmişdir.
Bu əsaslarla demək olar ki, İran termini təqribən 3 min il öncə bir ölkəni adlandırmaq üçün işlədilmişdir, İslamdan sonrakı dövrdə də coğrafi və siyasi vəhdəti qorumaq məqsədilər İran sözünün işlədilməsi bir ara dayansa da İran adı yaşadı, coğrafi, tarixi və ədəbi kitablarda özünə yer tutdu. Elxanilər dövründə bu ad siyasi və coğrafi termin kimi bu ərazilərdə yenidən canlandı və əsasən, monqollardan sonra bu ad heç bir zaman dəyişilmədi. Bu ərazilərin hökumətini ələ alan hər bir kəs də, İranın sərhədləri xaricindən də gəlmiş olsa, özünü İranın şahı adlandırırdı və başqalarının onu bu adla tanımasına çalışırdı.
Doktor Məhəmməd Əli Pərğu öz elmi çıxışının sonunda Azərbaycan Respublikasının əlifbasının dəfələrlə dəyişməsinə və əksərən bu ölkə əhalisinin öz keçmiş iftixarlı tarixini əsas tarixi qaynaqlardan oxumaları imkanının olmamasından təəssüfləndiyini bildirərək azərbaycanlı müəllim və elita üçün bir sıra qaynaqlar təqdim etdi:
- “Camiut-təvarix”; Rəşidəddin Fəzlullah, A. A. Romaskoviç və L. A. Xataqurov və E. E. Əlizadə, Daniş çapxanası, Moskva, 1965.
- “Sireyi Cəlaləddin, ya tarixi Cəlali”; Nurəddin Məhəmməd Zeydəri Nəsəvi, tərcümə: Məhəmməd Əli Nasih Sədi, Tehran, 1366.
- “Tarixi Beyhəqi”; Əbulfəzl Məhəmməd Beyhəqi, redaktə: Əzizullah Əlizadə Firdosi, Tehran, 1387.
- “Divani əşari turki”; Seyid İmadəddin Nəsimi, redaktə: Hüseyn Məhəmmədzadə Sədiq Əxtər, Təbriz, 1387.
- “Divani əşari turki”; Molla Pənah Vaqif, redaktə: H. M. Sədiq Əxtər, Təbriz, 1388.
- “Hop-hopnamə”; Mirzə Əliəkbər Tahirzadə Sabir, Tehran, 1349.
- “Cəlil Məmmədquluzadənin seçilmiş əsərləri”; Azərbaycan dövlət nəşriyyatı, Bakı, 1967.
- Nizami Gəncəvinin külliyyatı; redaktə: Vəhid Dəstgerdi Peyman, Tehran, Bi Ta.
- “Səfərnamə”; Marku Pulu, tərcümə: Mənsur Səcayi Buəli, Tehran, 1390.
- “Tarixi Rövzətus-səfa”; Mirxand, Tehran Mərkəzi Kitabxanası, c. 6, 1339.
- “Həbibul-seyr”; Xandmir, redaktə: Məhəmməd Əli Cərrahi, Tehran, 1370.
- “Murəvvicuz-zəhəb”; Əliyyibni Hüseyn Məsudi, Kitab tərcüməsi və çapı mərkəzi, Tehran, 1344.
- “Əlbəyyinətu vəl-işraf”; Əliyyibni Hüseyn Məsudi, Kitab tərcüməsi və çapı mərkəzi, Tehran, 1349.
- “Əl-ilaqun-nəfsiyyə”; İbn Rustə, Əmir Kəbir, Tehran, 1365.
- “Məsalik və məmalik”;İbrahim ibn Məhəmməd İstəxri, Kitab tərcüməsi və çapı mərkəzi, Tehran, 1347.
- “Lüğətnameyi Dehxuda”.
- “Böyük İslam Ensiklopediyası”.
Universitet müəllimi çıxışının sonunda xatırlatdı ki, yuxarıda deyilənlər və adı çəkilən kitablar Azərbaycan Respublikasında tarixi təhrif etmək istəyənlərin əsassız iddialarını üzə çıxaran qaynaq və materiallardan yalnız bir damladır».
