Bu ilin əvvəlində Qazaxıstan orta gündəlik neft hasilatı üzrə tarixi rekorda imza atıb: hasilat günlük 2,03 milyon bareli keçib. Bununla belə, ölkə rəhbərliyi üçün bu, neft sənayesində ciddi dəyişikliklərə təcili ehtiyacın daha bir xatırlatmasına səbəb deyil.
Rekord hasilat artıq Qazaxıstana OPEC+ tərəfdaşları ilə münasibətlərdə çoxlu problemlər yaradır, onlar ölkəni ayrılmış kvotaları aşmaqda ittiham edirlər, lakin bu, hətta artan maliyyə problemlərini həll etmək üçün kifayət etmir. Qazaxıstanın dövlət büdcəsinin kəsiri 2020-ci ildən bəri davamlı olaraq artaraq keçən il ÜDM-nin 3 faizinə çatıb.
Reyting.az xəbər verir ki, bu barədə “Carnegie Politika” yazıb.
Təhlildə qeyd olunur:
Bütün bunlar Qazaxıstan rəhbərliyini çətin seçim qarşısında qoyur: Rusiya və Səudiyyə Ərəbistanı kimi aparıcı neft istehsalçıları ilə münasibətlərdə yeni gərginlik riski ilə hasilatın həcmini artırmaqda davam etmək və ya Qazaxıstan yataqlarının istismarından əldə olunan gəlirlərin payı 98 faizə çata bilən Qərb neft nəhəngləri ilə əməkdaşlıq şərtlərinə yenidən baxmaq.
Hələlik, görünür, hakimiyyət həm cəmiyyətin tələbləri, həm də köhnə razılaşmaların son illərdə nəhayət səhnəni tərk etmiş Nursultan Nazarbayevin başçılıq etdiyi əvvəlki nəsil elitalar dövründə işlənib hazırlanması ilə bağlı ikinci varianta meyl edir.
1990-cı illərin mirası
Qazaxıstanda bütün karbohidrogen hasilatının demək olar ki, üçdə ikisi yalnız üç neft və qaz yatağının payına düşür: Tengiz, Karaçaqanak və Kaşaqan. Onlar hələ sovet dövründə aşkar edilib, lakin inkişaf yalnız 1990-cı illərdə Qərb neft şirkətləri ilə bağlanmış hasilatın pay bölgüsü sazişləri (PSA) sayəsində mümkün olub. Müstəqilliyin ilk illərində Qazaxıstan “Chevron”, “Eni”, “Shell”, “ExxonMobil” və digər şirkətlərlə 2030-cu illərin sonuna qədər bir neçə belə müqavilə imzalamağa nail oldu ki, bu da ölkəyə on milyardlarla dollar investisiya cəlb etməyə, yüz minlərlə iş yeri yaratmağa və qabaqcıl texnologiyalara çıxış əldə etməyə imkan verdi. Məsələn, Kaşaqanın işlənməsinə 50 milyard dollara yaxın, Karaçaqanaka 27 milyard dollar sərmayə qoyulub, Tengizin genişləndirilməsi isə təxminən 48 milyard dollara başa gəlib. Bu investisiyalar olmasaydı, Qazaxıstan çətin ki, hazırda ildə 100 milyon ton neft hasil edən dünyanın ən böyük neft istehsalçılarından birinə çevrilə bilərdi.
Bununla belə, səxavətli investisiyaların mənfi tərəfləri də var idi. Gənc və institusional cəhətdən zəif dövlət investorları son dərəcə əlverişli iş şəraiti ilə təmin etməli idi: vergi güzəştləri, investisiyaların uzun müddət geri qaytarılması, kommersiya müddəalarının məxfiliyi. İlk illərdə dövlətə daxil olan mənfəətin payı kiçik olaraq qalırdı, belə ki, xarici investorlara ilk növbədə öz investisiyalarına görə kompensasiya almaq hüququ verilirdi.
Əslində, 1990-cı illərdə Qazaxıstan rəhbərliyi ölkənin neft-qaz sektorunun əsaslarını neft nəhənglərinin diktə etdiyi şərtlərlə qoyub. Bu müqavilələrin bir çoxu bu günə qədər məxfi saxlanılır, o qədər ki, dövlətin neft gəlirlərinin dəqiq hansı hissəsini əldə etdiyi məlum deyil.
Eyni zamanda, neft gəlirlərinin bölüşdürülməsinin ədalətliliyinə şübhə etmək üçün kifayət qədər əsaslar var. 2003-cü ildə Nyu-Yorkda amerikalı iş adamı və MKİ-nin (Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi) keçmiş əməkdaşı, uzun illər prezident Nazarbayevin müşaviri işləmiş Ceyms Qiffenin həbs edildiyi “Kazakhgeyt” qalmaqalını xatırlatmaq kifayətdir. O, Tengiz yatağında sərfəli müqavilələr müqabilində Qazaxıstanın yüksək səviyyəli rəsmilərinə, o cümlədən Nazarbayevin özünə və baş nazir Nurlan Balqımbayevə 78 milyon dollar rüşvət verməkdə ittiham olunurdu. Qiffen sonda ABŞ hökumətinin məlumatı ilə hərəkət etdiyini iddia edərək kiçik bir cəza ilə xilas oldu, lakin Qazaxıstanın özündə bu hekayət 1990-cı illərdəki neft sövdələşmələri ilə bağlı şübhələri artırdı.
Yeni başlanğıca gedən yol
Qazaxıstan 1990-cı illərin neft sazişlərinə yenidən baxılmasına çoxdan zəmin hazırlayır. 2008-ci ildə Kaşaqanın işlənməsini həyata keçirən və “Shell”, “ExxonMobil”, “Eni”, “TotalEnergie”s, CNPC və “Inpex”-in daxil olduğu Şimali Xəzər Konsorsiumu (NCOC) Qazaxıstanın "KazMunaiGas" şirkətinin payını 16,88 faizə çatdırmağa razılaşıb və yatağın işlənməsinin başlanmamasına görə kompensasiya ödəyib. 2012-ci ildə hökumət "KazMunaiGas" üçün Karaçaqanakda 10 faiz pay əldə edib.
2022-ci ildə əvvəlki nəsil elitaların hakimiyyətdən getməsi ilə xarici korporasiyalara qarşı iddialar daha da aktivləşib. 2023-cü ildə Qazaxıstan hökuməti NCOC-a qarşı 13 milyard dollar dəyərində iddia qaldıraraq, 2010-2018-ci illər üçün “icazəsiz xərclərin” ödənilən xərclərdən xaric edilməsini tələb etdi. Səbəb isə layihənin başlanmasında uzunmüddətli gecikmələr olub.
2024-cü ildə iddiaların məbləği 160 milyard dollara yüksəldi və ona itirilmiş mənfəət üçün iddialar əlavə edildi. Müqayisə: 2024-cü il üçün Qazaxıstanın ümumi ÜDM-i 288 milyard dollar təşkil edib.
Eyni zamanda, hakimiyyət ekologiya sahəsində iddialar irəli sürməyə başladı. Qazaxıstan kükürdün həddindən artıq saxlanması, qazın məşəldə yandırılması və digər qanun pozuntularına görə Kaşaqan operatorlarına 5,1 milyard dollar cərimə kəsib. NCOC müqabilində sosial layihələrə 110 milyon dollar ayırmağı təklif etməklə problemi həll etməyə çalışsa da, bu, Qazaxıstan tərəfinin hiddətini daha da artırıb. İş üzrə arbitraj prosesi hələ də davam edir. Qazaxıstan Karaçaqanak yatağının işlənməsini idarə edən KPO konsorsiumuna qarşı daha 3,5 milyard dollarlıq ekoloji iddia qaldırıb.
“Chevron”, “ExxonMobil”, “KazMunaiGas” və “Lukoil”-in daxil olduğu “Tengizchevroil” (TCO) konsorsiumu Qazaxıstanın hələ də ciddi məhkəmə iddiası açmadığı böyük üçlüyün yeganə nümayəndəsi olaraq qalır. Ancaq burada da vəziyyət açıq şəkildə dəyişir: fevralın 13-də TCO-nun baş direktoru Kevin Lyon parlamentə dəvət edildi. İlk dəfə idi ki, neft nəhənglərinin rəhbərliyindən kimsə qazaxıstanlı deputatlara hesabat verməli və hətta onların tənqidi şərhlərini dinləməli idi.
Eyni zamanda Qazaxıstanın Energetika naziri Almasadam Satkaliyev “Chevron” şirkətinin rəhbəri və “ExxonMobil” şirkətinin vitse-prezidenti ilə görüşüb. Aprel ayında “Chevron”-un baş direktoru Maykl Virt prezident Tokayev və baş nazir Bektenovla görüşmək üçün Astanaya gəldi. Bu görüşlərdən sonra verilən press-relizlərdə hasilatın pay bölgüsü sazişlərinə yenidən baxılmasından bəhs edilməyib, lakin mövzunun qaldırıldığına dair bir çox əlamətlər var.
Yenidən nəzərdən keçirmək anı
Qazaxıstan rəhbərliyinin ictimai bəyanatlarında ölkənin neft nəhəngləri ilə əməkdaşlıq şərtlərinə mülayim şəkildə yenidən baxılmasına çalışdığına dair kifayət qədər əlamətlər də var. Yanvarın 28-də hökumətin geniş iclasında çıxış edən prezident Tokayev deyib ki, hasilatın pay bölgüsü sazişləri bir vaxtlar sənayenin inkişafında mühüm rol oynayıb, lakin indi ölkə üçün daha sərfəli şərtlərlə yenilənmə tələb olunur. O, həmçinin müqavilələrin uzadılması ilə bağlı danışıqlara başlamağa çağırıb.
Bunun ardınca ovaxtkı Energetika naziri Almasadam Satkaliyev ilk dəfə açıq etiraf etdi ki, Qazaxıstan Tengiz layihəsindən başlayaraq köhnə razılaşmaların parametrlərinə yenidən baxmağa hazırlaşır. Onun sözlərinə görə, danışıqlarda əsas mövzular Qazaxıstanın payının artırılması, operatorların dəyişdirilməsi və müqavilə şərtlərinin yaxşılaşdırılması məsələləri ola bilər.
Bir neçə vacib hal belə davamlılığa kömək edir. Əvvəla, Qazaxıstanda son bir neçə il ərzində 1990-cı illərin “neft kompromisləri” ilə bağlı olmayan rəhbər vəzifələrə yeni elita nəsli gəlib. Onlar üçün yerin təkindən istifadəyə yanaşmaya yenidən baxılması təkcə gəlir məsələsi deyil, həm də onların siyasi subyektivliyinin və ölkənin iqtisadi suverenliyini gücləndirmək imkanlarının sübutudur.
Qazaxıstan cəmiyyətində də resurs icarəsinin daha şəffaf və ədalətli bölüşdürülməsinə tələbat artır. Məsələn, 2022-ci ildə milli Elektron petisiya platformasında hasilatın pay bölgüsü sazişlərinin şərtlərinin açıqlanmasını və gəlirlərin dövlət büdcəsi ilə xarici şirkətlər arasında necə bölünməsinin açıqlanmasını tələb edən ictimai petisiya yaranıb. Qazaxıstanda ictimai rəy heç də həmişə qərarların qəbulunda əsas amil deyil, lakin buna məhəl qoymamaq getdikcə çətinləşir.
Geoiqtisadi mənzərə də dəyişir. Sanksiyalar, ticarət müharibələri və nəqliyyat marşrutlarının qeyri-sabitliyi Qazaxıstan neftinin ixracı şərtlərini ciddi şəkildə dəyişdirərək köhnə sazişlərə müvafiq yenidən baxılmasını tələb edir. Xüsusən, Ukraynadakı müharibənin Qərbi Mərkəzi Asiya ölkələrinə daha çox diqqət yetirməyə, onlarla münasibətlərdə daha praqmatik mövqe tutmağa sövq etdiyi bir şəraitdə.
Nəhayət, əgər Qazaxıstan indi neft sazişlərinə yenidən baxmağa başlamasa, o, 2040-cı ilə qədər ən böyük yataqların tükənəcəyi və büdcəni doldurmaq üçün yeni mənbələrin meydana çıxmayacağı bir vəziyyətdə qalma riski ilə üzləşə bilər. Təbii ki, dünyanın ən böyük enerji korporasiyaları ilə istənilən münaqişə risklərlə doludur, lakin Qazaxıstan indiki əlverişli məqamdan özünə daha yaxşı şərait əldə etmək üçün istifadə etməsə, növbəti fürsət tezliklə özünü göstərməyə bilər.
