Qafqaz oyanır

Cənubi Qafqaz sanki uzun qarşılıqlı “etimadsızlıq qışından” sonra oyanmağa başlayır. Onilliklər boyu münaqişələr və şübhələr səbəbindən bağlı qalmış yollar bir-bir dirçəlir. Qatarlar yola düşməyə hazırlaşır, yük maşınları yeni marşrutlara uyğunlaşır, diplomatlar isə tələsik vizalarla bağlı qaydaları dəqiqləşdirirlər ki, tarixin artıq yeni səhifəyə keçdiyini anlayan sonuncu şəxs olmasınlar.

Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstan nadir fürsətin astanasındadırlar – onları ayıran xətləri əməkdaşlıq xətlərinə çevirmək imkanı yaranıb. Ola bilsin ki, uzun müddətdən bəri ilk dəfə Qafqaz artıq münaqişələr xəritəsini deyil, imkanlar xəritəsini xatırlatmağa başlayır.

Sülh buğdası

Və birdən elə bir bəyanat səslənir ki, mətbuat zalında yalnız klaviatura cingiltisi eşidilir. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev bəyan edir ki, Ermənistana yük tranziti ilə bağlı bütün məhdudiyyətlər aradan qaldırılıb.

“İlk belə tranzit yükü Qazaxıstandan taxılı karvanı oldu”, - o deyir. Bir neçə saniyəlik sükut və zal canlanır: jurnalistlər noutbuklara tərəf atılırlar. Xəbər sadəcə sensasiya deyil, simvoldur. Sülh taxılı – həm birbaşa, həm də məcazi mənada.

İlk partiya artıq Ermənistana çatıb və gələn ilin yanvar ayının sonuna qədər ən azı daha 130 vaqonun göndərilməsi planlaşdırılır.

Düzdür, bu taxıl hələlik ehtiyatla “cücərir”. Tranzit icazəsi müvəqqəti tədbirdir və hələ kommunikasiya xətlərinin tam açılması demək deyil. Sərhədin delimitasiyası Qazax rayonunun yalnız kiçik bir hissəsində başa çatıb, qalan hissələrdə isə hələlik razılaşdırılmış kilometrlərlə xətdən çox sual var. Amma belə bir addımın özü də Qafqaz üçün artıq böyük, demək olar, tarixi hadisədir.

Erməni analitik İşxan Verdyan bu yaxınlarda qeyd etmişdi: “Prosesi artıq geri qaytarmaq artıq mümkün deyil”. İrəvanda isə hələlik Sünikdə dəmir yolunun tikintisinə hazırlıq işləri gedir – qiymətləndirmə, layihələndirmə, podratçı axtarışı.

“Dəmiryolunu dəmiryolundan tikməyə başlayırlar”, – Ermənistanın xarici işlər naziri Ararat Mirzoyan təmkinlə xatırlatdıb.

Başqa sözlə, Azərbaycan öz yollarını sərhədə qədər gətirməyincə, Ermənistan tələsməyəcək. Halbuki, heç olmasa Meğridəki stansiyanın bərpasına başlamaq mümkündür – bu, niyyətin ciddiliyini göstərən jest olardı.

Lakin vəziyyət tamamilə dəyişib. Ermənistanın Baş naziri Nikol Paşinyan bildirib ki, İrəvan Azərbaycanın əsas ərazisini Naxçıvanla birləşdirəcək dəmir yolunun tikintisilə bağlı ABŞ-la aktiv danışıqlar aparır. Onun sözlərinə görə, Amerika tərəfi layihəyə xüsusi maraq göstərir. Çünki o, TRIPP adlı təmtəraqlı ad daşıyan təşəbbüsün – “Trump Route for International Peace and Prosperity” (“Beynəlxalq Sülh və Rifah üçün Tramp Marşrutu”) tərkib hissəsi kimi nəzərdən keçirilir.

Etiraf etmək lazımdır ki, bu ad sanki reklam turuna dəvət kimi səslənir – firavanlıq, sülh və bəlkə də, bonus milləri vəd edən çağırış kimi. Lakin parlaq lövhənin arxasında kifayət qədər konkret siyasi hesab dayanır: Vaşinqton uzun müddət ərzində Moskva ilə Tehranın təsiri arasında arasında qalan regionda öz mövqeyini gücləndirməyə çalışır.

Paşinyan əlavə edib ki, kommunikasiya xətlərinin açılmasından sonra Rusiya da Azərbaycan ərazisindən keçməklə Ermənistana dəmir yolu daşımalarını həyata keçirə biləcək.

Bu sözlər yumşaq səslənsə də, rəmzi xarakter daşıyır: İrəvanda “blokada” ifadəsi getdikcə daha az işlədilir, “tərəfdaşlıq” isə daha çox səslənir.

İrəvan eyni zamanda Marqara–Yexeqnadzor–Sisian–Qoris avtomobil marşrutunu təklif edir. Əgər marşrut Marqara sərhəd-keçid məntəqəsindən Qorisə qədər hesablanarsa, mövcud yollara əsasən, onun uzunluğu təqribən 230–250 kilometrdir. Bəzi mənbələrdə hətta 430 kilometr rəqəmi də göstərilir. Lakin görünür, bu göstərici özündə əlavə sahələri birləşdirir və ya köhnə hesablamalara əsaslanır. Xəritədə hər şey inandırıcı görünür, lakin əslində – dağ relyefi, köhnə yollar, dar keçidlər: böyük yüklər bu cür yollardan keçmir. Bu yol ancaq siyasi cəhətdən əlverişlidir – dialoqa hazır olmağın nümayişidir. Lakin iqtisadi baxımdan bütün parametrlər üzrə uduzur: məsafə, relyef və təmir və istismar xərcləri baxımından.

Müqayisə üçün: Meğridən keçən Zəngəzur dəhlizi cəmi təxminən 43 kilometrdir. Azərbaycanın əsas hissəsini Naxçıvanla, daha sonra isə Türkiyə və Avropa ilə birləşdirə biləcək birbaşa, iqtisadi cəhətdən sərfəli və məntiqli marşrut. Buna görə də, Ermənistanın təklif etdiyi yol nəqliyyat həlli deyil, daha çox diplomatik jestdir. Qalan hər şey iqtisadi məzmunu olmayan, xəritə üzərindəki gözəl xətlərdən ibarətdir.

Şimal, Cənub və Orta dəhliz

Eyni zamanda regionda təkcə inşaat işləri deyil, həm də incə diplomatik mühəndislik gedir. Bu, xüsusi olaraq “Şimal–Cənub” magistral layihəsinə aiddir. Sanksiyalar altında boğulan Rusiya bu layihədə Hind okeanına çıxış üçün xilasedici yol görür. Amma bu yol hamar deyil: qışda Volqa üzərində gəmiçilik dayanır, Xəzər dənizi dayazlaşır, Türkmənistan üzərindən keçən köhnə sovet xətləri isə təmir tələb edir.

Moskva İranın Rəşt–Astara hissəsinə yatırım qoymağa məcburdur. Lakin yolun real olaraq yüklənəcəyi ilə bağlı Tehrana yazılı zəmanət vermək gücündə deyil.

İran isə həmişəki ehtiyatla məhz bu zəmanəti tələb edir – həm Rusiyadan, həm də qismən Azərbaycandan. Lakin Rusiya bunu təmin edə bilmir, Azərbaycan isə tələsmir. Çünki əgər Bakı “Şimal–Cənub”u prioritet elan edərsə, “Orta Dəhliz” layihəsini irəli sürən tərəfdaşların narazılığına səbəb ola bilər. Azərbaycan, Türkiyə və Mərkəzi Asiya isə artıq “Şərq-Qərb” nəqliyyat marşrutu üzrə yeni iqtisadi məntiq qurmağa başlayıblar.

Rusiya isə Azərbaycanda yalnız tranzit tərəfdaşı deyil, Cənubi Qafqaza son etibarlı çıxış yolu görür – bu regionda ABŞ və Avropanın bayraqları getdikcə daha görünür.

Moskva üçün Bakının heç olmasa simvolik olaraq “orbitdə” qalması vacibdir.

ABŞ və Avropanın burada mövcudluğu Kremlin nəzərində “tarixi maraqlar zonasına” müdaxilə kimi qəbul edilir. İran da bu narahatlığı bölüşdüyünə görə, Rusiya daha yumşaq davranmağa çalışır: hərbi güclə deyil, iqtisadi tellərlə, kreditlərlə, birgə layihələrlə və “əbədi dostluq” barədə adət edilmiş ritorika ilə.

Amma dostluğu milyardlarla və kilometrlərlə yol ilə ölçəndə, ən isti ittifaqlarda belə sərinliklər yaranır.

Açıq marşrutların iqtisadi effekti isə bəzən gurultulu siyasi bəyanatlardan qat-qat böyük ola bilər. Regional ekspertlərin qiymətləndirməsinə görə, kommunikasiya xətlərinin açılması yaxın illərdə Cənubi Qafqaz ölkələrinin ticarət dövriyyəsini 15–20 % artırmağa qadirdir.

Bu, Azərbaycan üçün təkcə tranzitdən gələcək yeni gəlirlər deyil, həm də regionun logistika mərkəzi statusunu möhkəmləndirmək imkanı deməkdir.
Əgər Qafqazda yeni “neft” yaranıbsa, o da marşrutlardır. Pul hərəkəti sevir və görünür, uzun fasilədən sonra bu hərəkət artıq sadəcə qaçışa bəhanə deyil.

Moskva isə bu dəhlizdə rəqib görür. Elə buna görə də Bakıdan “geopolitik sədaqət”ə dair “imzalı kağız” almaqda israrı edir. Lakin Bakı çevikliyi üstün tutur. Siyasətdə olduğu kimi logistikada da bir istiqamətdə ilişib qalmaq olmaz.

İllüziyalarsız balans

Paradoks ondadır ki, məhz marşrutlar arasında tarazlığı qorumaq bacarığı Azərbaycanı əsas oyunçuya çevirir. Rusiya, Türkiyə, İran və Mərkəzi Asiya ölkələri ilə münasibətləri saxlayan Bakı “təzyiqin kəsişdiyi nöqtə”yə deyil, “qərarlar düyünü”nə çevrilir.

Başqalarının tərəfdaş axtardığı yerdə, Azərbaycan variantlar axtarır.

Bəli, AZAL təyyarəsi ilə bağlı faciədən və Rusiyada azərbaycanlılara qarşı keçirilən reydlərdən sonra Moskva ilə münasibətlər çətin dövr yaşayır. Putinin Düşənbədə diplomatik soyuqluq çalarları ilə səsləndirdiyi üzrxahlıq bütün ziddiyyətləri aradan qaldırmadı. Amma iqtisadi əlaqələr siyasətə görə deyil, siyasətin əksinə olaraq artır.

Qərb hələlik “Qafqazın yaxşı sanitarı” obrazındadır – gülümsəyir, investisiyalar və islahatlar təklif edir. Lakin tarix bir şeyi öyrədir: asılılıq başladığı yerdə gülümsəmə tezliklə göstərişlərlə əvəzlənir.
Bakı buna görə də məsafə saxlayır – hörmət qoyur, amma ehtiyatı əldən vermir.

Çünki təcrübə bir şeyi göstərir: yolu çəkmək, istiqaməti göstərənlərin asılılığından qurtulmaqdan daha asandır.

Sülh dili olan Yol

Bəzən yollar bir-birini siyasətçiləri siyasətçilərdən daha yaxşı anlayır.
Onlar sadəcə irəli gedirlər – sərhədlərin və köhnə inciklikləri geridə buraxaraq. Hər şey ən xırdalıqlardan başlaya bilər: məsələn, sərhədi postlardan keçmədən aşan bir çuval taxıldan. Və sonra həmin yolla artıq təkcə yük maşınları deyil, yeni ideyalar da hərəkət edir.

Bugünkü Qafqaz tikinti meydançasını xatırladır: fundament var, divarlar yüksəlir, amma dam örtüyü hələ də mübahisə mövzusudur.
Kimisi şifer istəyir, kimisi kirəmit, kimisi də damın tamamilə şəffaf olmasını təklif edir – “hamının hər şeyi görməsi üçün”. Əsas olan isə odur ki, dam əvəzinə yenidən hasar çəkməyə başlamasınlar.

Əgər siyasi iradə sensasiyanın təsirindən daha uzun müddət davam etsə, region bəyanatlardan real işlərə keçmək şansı əldə edəcək.

Son söz əvəzinə

Bir dəfə açılan yollar nadir hallarda yenidən bağlanır: xüsusən də o yolla ordular yox, mühəndislər, tacirlər və tələbələr hərəkət edirsə.

Və bəlkə də bir gün Bakı, Tbilisi və İrəvan stansiyalarında gecikmələr deyil, yeni istiqamətlər barədə elan veriləcək …

Rusiyalı siyasətçi Viktor Çernomırdinin dediyi kimi: “Bizim bəlamız birləşməkdə deyil, bizim bəlamız kimin başçı olacağındadır…”

Pressklub.az