Zəngəzur dəhlizi məsələsi son illərin geosiyasi gündəmində xüsusi yer tutsa da, bu, yeni mövzu deyil. 1990-cı illərin əvvəllərində də Zəngəzurla bağlı diplomatik təşəbbüslər və regional müzakirələr aparılıb.

Sabiq baş nazir Pənah Hüseynin Prime TV-ə verdiyi açıqlamada bu barədə maraqlı informasiyalar açıqlayıb. Onun sözlərinə görə, 1992-ci ildə o zamankı prezident Əbülfəz Elçibəy onu bu məsələ ilə bağlı danışıqlar aparmaq üçün Türkiyəyə göndərib. Həmin dövrdə Türkiyə mətbuatında Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı geniş müzakirələrin yer aldığını, eyni zamanda Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin Baş Qərargahında Azərbaycanın təkliflərinin dəyərləndirildiyini bildirir.

Bu hadisə həqiqətən baş veribmi? O dövrdə Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı konkret hansı məsələlər müzakirə olunurdu? Türkiyənin və Azərbaycanın rəsmi yanaşması nədən ibarət idi? Və nə üçün həmin vaxt bu dəhlizin açılması mümkün olmadı?

Globalinfo.az-a danışan politoloq Oqtay Qasımov (Oqtay bəy prezident Əbülfəz Elçibəyin köməkçisi olub-red.) deyib ki, verilən məlumatlar həqiqətə uyğundur. Sözügedən danışıqlar 1992-ci ildə deyil, 1993-cü ilin aprel-may aylarında aparılıb:

“Müzakirələr iki əsas istiqamətdə həyata keçirilmişdi:

1.Ermənistanla atəşkəs və sülh müqaviləsi məsələləri:

Danışıqlar əsasən Ermənistanla atəşkəsin əldə olunması, Kəlbəcərin boşaldılması və genişmiqyaslı sülh müqaviləsinin bağlanması ətrafında gedirdi. Bu prosesə Türkiyə, ABŞ və Rusiya vasitəçi qismində qoşulmuşdu. Danışıqlar “3+2” formatı adlanan model üzrə aparılırdı — yəni, Türkiyə, ABŞ, Rusiya, Azərbaycan və Ermənistan nümayəndələrinin iştirakı ilə.

Müzakirələrin gündəliyində Zəngəzur üzərindən dəmir yolu və avtomobil yollarının açılması, həmçinin neft və gələcəkdə qaz kəmərlərinin bu ərazidən keçməsi məsələləri də yer alırdı. Tərəflər arasında prinsipial razılaşmalara çox yaxınlaşılmışdı. Lakin danışıqların son mərhələsində Rusiya tərəfi bu prosesdən narahat olaraq, sülh müqaviləsinin imzalanacağı təqdirdə bölgədəki nüfuzunun azalacağından ehtiyat edərək prosesi pozdu. Nəticədə Azərbaycan ərazisindəki beş rayon — Ağdam, Füzuli, Cəbrayıl, Qubadlı və Zəngilanın işğalında Rusiya bilavasitə iştirak etdi.

2. Azərbaycan və Türkiyə arasında strateji əlaqələr:

Paralel olaraq Azərbaycan Türkiyə ilə də danışıqlar aparırdı. Azərbaycanın əsas təklifi belə idi: əgər Ermənistan, Rusiyanın dəstəyi ilə Kəlbəcərdən sonra digər istiqamətlərdə hücuma keçərsə, Azərbaycan da Naxçıvanla quru əlaqə yaratmaq planını işə salacaq. Bu məsələ Türkiyə ilə aktiv şəkildə müzakirə olunurdu və strateji əhəmiyyət daşıyırdı.

Azərbaycan Baş Qərargahında bu istiqamətdə konkret hərbi planlar mövcud idi. Lakin sonrakı hadisələr və vəziyyətin dəyişməsi bu planların reallaşdırılmasına mane oldu”.