"Həqiqəti bilmək istəyirsənsə, həyatın boyu hər şeyə şübhə ilə yanaş" deyirdi Rene Dekart. Skeptisizm - tənqidi düşüncənin, sorğulama yetənəyinin elmi (fəlsəfi) əsasıdır. Sübutu olmayan heç bir şeyə inanmamaqdır.

Bu davranış modeli ən qədim tarixi dərinliklərdən - Miladdan əvvəlki II minillikdən başlayır. Başqa sözlə, şübhəmiz çağdaş tariximizdən də "qocadır".

Sorğulama, əlbəttə ki, proqressin təməlində duran bir ənənədir, gələnəkdir. Ancaq bir də ifrat inkarçılıq inadkarlığı. Bilirsən ki, bir şey yaxşıdır, bir iş yaxşı görülür, ancaq yenə də "qulp" qoyursan, ya da gözdən salmağa çalışırsan.

Günümüzdə bu cür ifratçı skeptiklərə - aşırı inadçı davranışlara çox rast gəlirik. Məsələn, dövlət rəhbəri, dövlət rəsmiləri xarici ölkələrə səfərlər edirlər. Hər dəfə ifratçılar-inkarçılar eyni şeyi deyir: "Nə xeyri var?!" Heç kim heç bir yerə getməsə, o zaman da deyəcəklər: "Dizlərini qatlayıb, oturublar, heç kiminlə danışmırlar, görüşmürlər, heç bir iş görülmür" və sair.

Məsələn, biz yazsaq ki, Azərbaycan prezidenti İlham Əliyevin Mərkəzi Asiyaya bu dəfəki səfəri də uğurludur, inkarçılar razılaşmayacaq; əksini iddia edəcəklər. Anlamaq çətin deyil ki, dövlətlərarası, xüsusilə çoxtərəfli münasibətlərdə hər iş, hər təşəbbüs birdən-birə baş vermir, ya da baş tutmur. Heç bir məqsəd qısa müddətdə həyata keçməyə bilər. Buna görə də tərəfdaşlıq qurmaq istədiyin dövlətə hər yeni səfər bu ölkə ilə münasibətlərin səviyyəsini və dayanıqlılığını bir pillə də irəli apara bilirsə, bu, özü uğurdur. Hər bina kərpic-kərpic hörülür, qurulur. Çoxtərəfli formatlarda da bu, daha çox özünü göstərir. Mən bir essemdə də buna toxunmuşam; latınca olan"festoba lente" ifadəsinin dilimizdəki qarşılığı - "yavaş-yavaş sürətlən" anlatmağa çalışdığımız mətləbi açır. Başqa bir essemdə "akselerativ mədəniyyət" anlayışından bəhs etmişdim; artan sürətin fəlsəfi anlamından söhbət gedirdi.

Konkret halda - Türk birliyi kontekstində də bunun izahını vermək lazımdır. Hərçənd Azərbaycan diplomatiyasının çatmaq istədiyi nöqtə - qurmaq istədiyi format hətta ən doğma siyasi linqvistikanın da hüdudlarını aşır: türk kimliyinin arealından da geniş coğrafiyaya xitab edir. Ən azı Mərkəzi Asiya ilə Cənubi Qafqazı vahid canlı orqanizm olaraq birləşdirməyi hədəfləyib (bu məqsədi əvvəllər geniş şərh etmişdim).

Belə miqyaslı geostrategiyalar bir gündə, beş gündə nəticə verməz. Həm də əgər sən onu hər gün qidalandırmazsan, heç bir nöqtəyə vara bilmızsən.

Mərkəzi Asiya Ağ Evin belə aktiv maraq dairəsindədirsə, bu bölgə ilə bu qədər etnomədəni bağlarımız varkən, biz niyə qıraqda dayanaq?! Rusiya, Çin, Avropa İttifaqı, eləcə də, bütün başqa hər cür ölçülü geosiyasi güclər bu bölgəyə can atırsa, biz niyə kənar durmalıyıq?! Türkiyə kimi Türküstan da bizik, özümüzük. Özümüzlə olmaqdan, özümüz olmaqdan gen gəzək?!

Əlbəttə, bu sualların cavabları bəllidir. Azərbaycan dövlət təfəkkürü öz rüşeym halından çoxdan çıxıb, öz qabığını çoxdan sındırıb, öz yelkənini kiçik göllərdən dənizlərə, okeanlara açıb. Azərbaycan adlı gəminin kapitanının da vəzifəsi və bacarığı küləkləri doğru oxumaq, qasırğalardan yan keçməyi bilməkdir. Bunu da edir, etməyə çalışır. Uğur da qazanır. Ancaq bu okean genişliyində üzmək asan deyil, mənzil başına çatmaq zaman alır. Bunu anlamaq elə də çətin olmamalıdır.

Tək bir misalla yazını nöqtələycəm: Azərbaycan dövləti, onun rəhbəri 2016-cı ildə də torpaqları işğaldan azad etməyə qalxmışdı. Ancaq məlum oldu ki, əvvəlcə daxildə qəti qələbəyə mane olan faktorları zərərsizləşdirmək gərəkdir. Hər şey axı gözümüzün qarşısında baş verib. Elə təkcə "Ramiz Mehdiyev", "Nəcməddin Sadıkov" adlı problemləri xatırlayaq. Tərtər təxribatını yada salaq. Bir deyil, iki deyil.

Azərbaycan dövlət olaraq artıq böyük meydanların oyunçusudur, xırda maraqların fövqünə qalxmaq və dövlətin mütərəqqiyə canatımını görmək lazımdır. Bəzi insanlar hələ də öz dar pəncərəsindən baxmaqda israr edir. Niyəsi az-çox bəllidir. Bu da ayrı söhbətdir.

Bahəddin Həzi, bizimyol.info