Azərbaycan XIX əsrin imperiya müharibələri ilə qoparıldığı məkana - Yaxın Şərqin orbitinə geri dönür. Bu, artıq sadəcə geosiyasi bəyanat deyil, rəqəmlərlə və konkret layihələrlə təsdiqlənən obyektiv reallıqdır. Azərbaycanın iqtisadiyyatı Körfəz bazarları ilə getdikcə daha sıx bağlanır: 2024-cü ildə BƏƏ ilə ticarət dövriyyəsi bir milyard dollardan artıq olub, Səudiyyə Ərəbistanı ilə son beş ildə isə iki dəfədən çox artıb.
Ər-Riyad, Əbu-Dabi və Dohada görüşlər müntəzəm hal alıb, Azərbaycan şirkətləri isə regionun enerji və nəqliyyat zəncirlərinə getdikcə daha fəal inteqrasiya olunur. Əgər 1990-cı illərdə Cənubi Qafqaz sadəcə Rusiya, Türkiyə və İran arasında yerləşən periferiya kimi qəbul edilirdisə, bu gün Azərbaycan artıq müstəqil oyunçuya çevrilib - maraqların konfiqurasiyasına təsir göstərən, gah vasitəçi, gah da bağlayıcı halqa rolunda çıxış edən bir aktora.
Bakının sekulyar modeli mühüm rəqabət üstünlüyü kimi önə çıxır. Monarxik və ya dini rejimlərin üstünlük təşkil etdiyi məkanda Azərbaycan öz islam kimliyini qorumaqla yanaşı, neytral platforma kimi qəbul edilən dövlət quruluşunu nümayiş etdirərək körpü rolunu oynayır. Bu isə ölkəmizə Suriya, Livan və hətta Şərqi Aralıq dənizi enerji sxemləri üzrə danışıqlarda iştirak imkanı verir. "Pew Research Center"in məlumatına görə, Yaxın Şərq əhalisinin 70 faizdən çoxu sekulyar tipli dövlətlərlə əməkdaşlıq perspektivlərini müsbət qiymətləndirir və Azərbaycan bu modeli aktiv diplomatiya alətinə çevirir.
Xüsusi rol isə Türkiyə ilə strateji ittifaqa məxsusdur. Bir vaxtlar sadəcə “bir millət - iki dövlət” formulu ilə xarakterizə olunan bu münasibətlər bu gün artıq bütöv bir sistemdir. 2024-cü ildə ticarət dövriyyəsi 7,5 milyard dollardan çox olub və artım davam edir. TANAP vasitəsilə Avropaya 20 milyard kubmetrdən artıq Azərbaycan qazı ötürülüb, Ankarayla müzakirə olunan Zəngəzur dəhlizi isə bütün regionun logistika xəritəsini dəyişməyə hazırlaşır. Türkiyə istehsalı pilotsuz uçuş aparatları artıq Azərbaycanın zavodlarında da yığılır, müdafiə, enerji və nəqliyyat sahələrində birgə layihələr isə bu ittifaqı Avrasiyanın ən möhkəm birliklərindən birinə çevirir. Türkiyə Azərbaycan üçün təkcə hərbi zəmanətçi deyil, həm də Yaxın Şərq bazarlarına çıxışın əsas kanalı rolunu oynayır.
Körfəz monarxiyaları Azərbaycanı uzunmüddətli investisiya meydanı kimi görürlər. Səudiyyənin ACWA Power şirkəti günəş və külək energetikası layihələrinə 1,2 milyard dollardan artıq sərmayə yatırıb, BƏƏ-dən "Masdar" Qaradağda regionun ən iri külək parkını inşa edir. Qətər turizm sektorunda mövqeyini gücləndirir, investisiyalar Bakının buxtasını beynəlxalq istirahət və konfrans mərkəzinə çevirməyə yönəlib. Körfəz ölkələri üçün Azərbaycan həm enerji qovşağı, həm logistika habı, həm də Xəzər hövzəsi və Mərkəzi Asiya bazarlarına giriş nöqtəsidir.
Strateji istiqamətlərdən biri də İsraillə münasibətlərdir. Artıq 2023-cü ildə Azərbaycan Təl-Əvivin neft tələbatının demək olar 40 faizini təmin edib, ticarət dövriyyəsi isə 2,5 milyard dollara yaxınlaşıb. İsrailin müdafiə, kibertəhlükəsizlik və kənd təsərrüfatı texnologiyaları Bakıda geniş tələbat tapıb. Azərbaycanın Təl-Əvivdə səfirlik açması bu əməkdaşlığın enerji və müdafiə çərçivəsindən çıxdığını, region siyasətinin struktur faktoru halına gəldiyini göstərən diplomatik siqnal oldu.
Ən çətin balans isə İranla münasibətlərdədir. Tehran Cənubi Qafqazı ənənəvi olaraq öz təsir dairəsinin parçası hesab edir, lakin iqtisadi əlaqələr ritorikadan üstün gəlir. 2024-cü ildə ticarət dövriyyəsi 600 milyon dolları keçib, “Xudafərin” və “Qız Qalası” su elektrik stansiyaları tikilir, Azərbaycan Astara–Rəşt dəmir yolu layihəsinə sərmayə yatırır. Bu, gələcəkdə “Şimal–Cənub” nəqliyyat dəhlizinin daha aktiv inkişafına imkan verəcək. Qonşuluq risk mənbəyi olaraq qalır, amma məhz bu səbəbdən Bakı qarşılıqlı fəaliyyət formulları axtarmağa məcburdur və İranla balansı xarici siyasətin əsas vəzifələrindən birinə çevirir.
Yeni üfüqlər isə cənubda açılır. Misirdə Azərbaycan neft-kimya sahəsində əməkdaşlıq üzrə yol xəritəsi imzalayıb, İraqda isə Azərbaycan şirkətləri Mosul və Bəsrənin bərpasında iştirak edir, infrastruktur və sənaye sahələrinə sərmayə yatırır. Bu istiqamətlər hələlik o qədər genişmiqyaslı deyil, amma Azərbaycanın coğrafi iştirakını artırır və Yaxın Şərq xəritəsində yeni dayaq nöqtələri formalaşdırır.
Cənubi Qafqaz, xüsusən də Azərbaycan, artıq qlobal oyunçular arasında “bufer zona” olmaqdan birdəfəlik imtina edib. O, enerji təchizatçısı, tranzit ərazisi, diplomatik vasitəçi və Şərqlə Qərbin uğurlu əməkdaşlıq modelinin nümunəsi kimi tələb olunan müstəqil aktora çevrilir. Məhz regionun Yaxın Şərq orbitinə geri dönüşü ona son iki əsrdə malik olmadığı bir əhəmiyyət qazandırır.
Azərbaycan ilk dəfə Cənubi Qafqaz çərçivəsindən məhz Suriya xətti vasitəsilə çıxdı. 2021-ci ildən başlayaraq təkcə diplomatik deyil, həm də real “yerində” layihələrə qoşuldu. Hələb və Hamada azərbaycanlı mütəxəssislər məktəb və xəstəxanaların bərpasında iştirak etdilər, Bakının humanitar missiyaları isə yerli hakimiyyət orqanları tərəfindən etibarlı və neytral resurs kimi qəbul edildi.
Bu, Azərbaycana unikal üstünlük verdi: regionun bir çox oyunçuları sərt hərbi və ya ideoloji məqsədlərlə çıxış edərkən, o, nə Türkiyədə, nə Rusiyada, nə də Körfəz ərəb dövlətlərində narazılıq doğurmayan vasitəçi imicini nümayiş etdirdi.
Beləliklə, Bakı Ankaranın, Moskvanın, Tehranın, Dohanın və Ər-Riyadın maraqlarının kəsişdiyi mürəkkəb diplomatik konstruksiyanın mərkəzinə çevrildi.
Bununla belə, Yaxın Şərq siyasətinə qoşulmaq həmişə risklərlə müşayiət olunur. Suriya təcrübəsi göstərdi ki, azərbaycanlı vətəndaşlar bəzən münaqişənin müxtəlif cəbhələrində görünə bilər və bu, daxili çağırışlar yaradır.
İranla İsrail arasında yeni eskalasiya dalğası Azərbaycanı enerji və logistika qovşağı kimi hədəfə çevirə bilər. Qəzza ətrafında gərginliyin artması regional müharibəyə yol aça bilər ki, bu da avtomatik olaraq Azərbaycanı həmin orbitə çəkəcək. İsrail və Türkiyə münasibətlərinin kövrəkliyi də əlavə risklər yaradır: Suriyada və ya Şərqi Aralıq dənizində mümkün proksi-toqquşma Bakını iki atəş arasında qoya bilər.
Bununla belə, strateji imkanlar da məhz buradadır. Azərbaycan tədricən Türkiyə ilə İsrail arasında dialoqun normallaşdırılmasında vasitəçi statusunu gücləndirir və hər iki dövlətin etimadına arxalanır. Energetikada yeni perspektivlər açılır: 2023-cü ildə SOCAR İsrailə təqribən 0,5 milyard kubmetr qaz ixracına başladı, gələcəkdə isə bu sxem İordaniya və Misiri də əhatə edə bilər. Körfəz ölkələri yeni sərmayə istiqamətləri axtarır və sabit siyasətə, əlverişli coğrafi mövqeyə görə Azərbaycan onlar üçün cazibədar məkana çevrilir. Bakı eyni zamanda “Şimal–Cənub” və “Şərq–Qərb” nəqliyyat dəhlizlərinin əsas halqasına çevrilir, Avropanı, Xəzəri və Yaxın Şərqi birləşdirir.
Logistikada Azərbaycan artıq ticarət axınlarının kəsişmə nöqtəsinə çevrilib. Təkcə “Şimal–Cənub” dəhlizi vasitəsilə 2024-cü ildə 4,5 milyon tondan çox yük daşınıb ki, bu da 2021-ci illə müqayisədə 38% çoxdur. Marşrutun tam işə düşməsi üçün Bakı dəyəri 500 milyon dollar olan Rəşt–Astara dəmir yolunun tikintisini maliyyələşdirir, artıq 100 milyon dollar sərmayə qoyulub. Bu layihə Hindistan və İrana Rusiya və Avropa bazarlarına çıxış imkanı yaradacaq. Daha bir mühüm element - Zəngəzur dəhlizidir ki, bu da Türkiyəyə, oradan isə İraq, Suriya və Körfəz ölkələrinə birbaşa çıxış açacaq. Eyni zamanda “Bakı–Bəndər-Abbas–Dubay” xətti inkişaf edir: 2023-cü ildə sınaq rejimində 15 min ton yük daşındığı halda, 2030-cu ilə qədər həcmin 1,5 milyon tona çatacağı proqnozlaşdırılır.
Körfəz ölkələrindən Azərbaycana yönələn investisiya axını da bu tendensiyanı təsdiqləyir. Səudiyyənin ACWA Power şirkəti yaşıl energetika layihələrinə 1,2 milyard dollar yatırıb, BƏƏ-dən Masdar 230 MVt gücündə “Qaradağ” külək elektrik stansiyasını reallaşdırır, QatarEnergy SOCAR-ın qaz-kimya layihələrində iştirak imkanlarını nəzərdən keçirir. 2024-cü ildə Bakıda First Abu Dhabi Bank-ın nümayəndəliyinin açılması isə birgə layihələrin maliyyələşdirilməsinin genişlənəcəyinə siqnal oldu. Qeyri-neft sektorunda Qətərin Baladna şirkəti süd sənayesinin inkişafı üzrə müqavilə imzalayıb, Misirin Elsewedy Electric isə Sumqayıtda elektrik avadanlıqları zavodu tikintisi barədə danışıqlar aparır.
Energetikada belə, ənənəvi olaraq Fars körfəzi ixracatçılarının üstünlük təşkil etdiyi şəraitdə Azərbaycan özünə niş tapır. İsrailə və Misirə neft, İsrailə qaz tədarük edir, həmçinin Türkiyə vasitəsilə Suriyaya və İraqa elektrik ixracını müzakirə edir. Beynəlxalq Enerji Agentliyinin məlumatına görə, 2030-cu ilə qədər Şərqi Aralıq dənizi bölgəsində qaz tələbatı 25% artacaq və Azərbaycan mümkün təchizatçılardan biri kimi nəzərdən keçirilir. Bu isə onun regional enerji arxitekturasındakı mövqeyini gücləndirir.
İqtisadi proqnozlar da diqqətçəkicidir: 2030-cu ilə qədər Azərbaycanın Yaxın Şərq ölkələri ilə ticarət dövriyyəsi 2024-cü ildəki 6 milyard dollardan 15 milyard dollara çata bilər. Türkiyə 10 milyard dollarlıq göstərici ilə birinci yeri saxlayacaq, İsrail təqribən 3 milyard dollarla ikinci yeri qoruyacaq, Körfəz ölkələri və Misir isə 2 milyard dollarlıq üçüncü klasteri formalaşdıracaq. Qeyri-neft sektorunda isə 5 milyard dollardan çox investisiya artımı gözlənilir, əsas istiqamətlər yaşıl energetika, kənd təsərrüfatı, turizm və maliyyə olacaq.
Beləliklə, Cənubi Qafqazın Yaxın Şərq məkanına geri dönüşü təkcə tarixi bağlara hörmət deyil - bu, siyasi və iqtisadi zərurətə çevrilib. Azərbaycan isə bu prosesə unikal amillərin kombinasiyası sayəsində qoşula bilib: islam kimliyini qoruyan sekulyar dövlət, Türkiyənin müttəfiqi, Körfəzin tərəfdaşı, İsrailin strateji dostu və İranın praqmatik qonşusu. Məhz bu, ona riskləri minimuma endirməyə və eyni zamanda açılan imkanlardan maksimum yararlanmağa şərait yaradır, ölkəni yeni geo-iqtisadiyyatın mərkəzlərindən birinə çevirir.
İranla İsrail arasında eskalasiya Yaxın Şərqdə regional təhlükəsizlik sisteminin ən ciddi təhdidlərindən biri olaraq qalır. 2024-cü ilin aprelində baş verən hadisələr dönüş nöqtəsinə çevrildi: uzun illərdən sonra ilk dəfə tərəflər birbaşa zərbələr mübadiləsinə getdilər - İsrail aviasiyası İran ərazisindəki obyektləri vurdu, İran İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusu isə buna cavab olaraq kütləvi pilotsuz aparat və raket hücumu həyata keçirdi. Bu, sadəcə qarşılıqlı hədələrin zəncirində bir epizod deyil, “saxlayıcı amillərin” artıq işləmədiyinin açıq siqnalı idi. Beynəlxalq ekspertlərin fikrincə, Tehranla Təl-Əviv arasında tammiqyaslı müharibə ehtimalı son iyirmi ildə heç vaxt bu qədər yüksək olmayıb. Azərbaycan üçün bu ssenari birbaşa risklər daşıyır. Təhdid xəttinə Bakı–Tbilisi–Ceyhan neft kəməri - gündəlik bir milyondan çox barel neft ötürən magistral - və Avropanı Azərbaycan qazı ilə təmin edən Cənub qaz dəhlizi düşür. Hətta hava məkanının müvəqqəti bağlanması və ya tranzitdə yaranacaq fasilələr qlobal enerji qiymətlərinin sıçrayışına və investorların regionun sabit tranzit mərkəzi imicinə şübhə ilə yanaşmasına səbəb ola bilər.
Az əhəmiyyət kəsb etməyən başqa faktor isə fələstin məsələsidir. 2023-cü ilin oktyabrından Qəzza ətrafındakı münaqişə misilsiz miqyaslı faciəyə çevrildi: BMT-nin məlumatına görə, həlak olanların sayı 40 min nəfəri keçib, yüz minlərlə insan yaralanıb, milyonlarla insan evlərini tərk etmək məcburiyyətində qalıb. Bu böhran XXI əsrin ən böyük humanitar faciəsinə çevrildi və bütün islam dünyasını sarsıtdı. Azərbaycan üçün bu vəziyyət mürəkkəb dilemmaya çevrilir: bir tərəfdən, müasir hərbi texnologiyalara çıxış və kəşfiyyat əməkdaşlığı təmin edən İsraillə strateji tərəfdaşlıq, digər tərəfdən isə müsəlman ölkələri ilə həmrəylik və fələstinlilərə mənəvi dəstək.
Əgər mövcud münaqişə genişmiqyaslı ərəb-İsrail qarşıdurmasına çevrilsə, Bakı iki qütb arasında balans saxlamağa məcbur olacaq, həm Təl-Əvivin, həm də İslam Əməkdaşlıq Təşkilatındakı tərəfdaşların etimadını itirməmək üçün incə diplomatik manevrlərə əl atacaq.
Bu kontekstdə Türkiyə ilə İsrail münasibətləri xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. 2022-ci ildə diplomatik əlaqələr bərpa edildikdən sonra Ankara ilə Təl-Əviv arasında mərhələli normallaşma gözlənilirdi. Lakin 2023-cü ildən proses yenidən geriyə döndü: qarşılıqlı ittihamlar, səfirlərin geri çağırılması, Rəcəb Tayyib Ərdoğanın sərt bəyanatları və İsrailin cavab addımları vəziyyəti gərginləşdirdi. Azərbaycan üçün bu ikili xarakter daşıyır: bir tərəfdən, Ankara ilə Təl-Əviv arasında böhran Bakıya vasitəçi kimi çıxış etmək və hər iki tərəfin etimadını qazanmaq imkanı verir. Digər tərəfdən, bu missiyanın uğursuzluğu Azərbaycanın siyasi kapitalının itirilməsi və tərəflərdən birinin narazılığı ilə nəticələnə bilər ki, bu da gərgin geosiyasi mühitdə ciddi fəsadlara yol aça bilər.
Daxili riskləri də unutmaq olmaz. Beynəlxalq analitik mərkəzlərin qiymətləndirməsinə görə, yüzlərlə Azərbaycan vətəndaşı Suriya və İraqdakı silahlı münaqişələrdə iştirak edib. Onların bir hissəsi artıq vətənə qayıdıb və burada radikal ideyaların yayılması, gənclərin ekstremist fəaliyyətə cəlb olunması təhlükəsi yaranır. Dövlət strukturları nəzarəti gücləndirməyə, qayıdanların adaptasiyası üzərində işləməyə və profilaktik sistemlər qurmağa məcburdur. Əks halda, “terrorizmin idxalı” real destabilizasiya amilinə çevrilə bilər və bu, xarici təhdidlərlə müqayisə oluna biləcək qədər ciddi riskdir.
Beləliklə, Azərbaycan qlobal və regional təhdidlərin mürəkkəb kəsişməsində yerləşir və beynəlxalq siyasət şahmat taxtasında atılan hər bir addım onun təhlükəsizliyi, iqtisadiyyatı və beynəlxalq imici üzərində dərhal əks olunur. Ölkə eyni vaxtda enerji marşrutlarını qorumağa, müttəfiqlər arasında balansı saxlamağa, İslam dünyası ilə həmrəyliyi nümayiş etdirməyə və daxili sabitliyi təmin etməyə məcburdur. Bu çağırışlarla uğurla mübarizə aparmaq Azərbaycanın qarşıdakı illərdəki rolunu müəyyən edən əsas amil olacaq.
Bu gün Azərbaycan praqmatik diplomatiyanı rəqib güc mərkəzləri arasında çevik manevrlərlə birləşdirə bilən azsaylı oyunçulardan biridir. Türkiyə ilə ittifaq Şuşa Bəyannaməsinin 2021-ci ilin iyununda imzalanması ilə möhkəm institusional əsas qazandı və bu sənəd təhlükəsizlik və iqtisadi sahələrdə strateji tərəfdaşlığı, qarşılıqlı öhdəlikləri təsdiqlədi. Bu, sadəcə formal sənəd deyil, regional sabitliyin yeni arxitekturasının vacib elementi idi. Paralel olaraq, Bakı İsraillə münasibətləri dərinləşdirir: müdafiə sənayesi və kəşfiyyat sahəsində əməkdaşlıq təkcə pilotsuz sistemlərin alınması ilə məhdudlaşmır, həm də birgə tədqiqat layihələrini əhatə edir və dialoqu enerji çərçivəsindən xeyli kənara çıxarır. Elə Azərbaycan 2023-cü ildə Türkiyə və İsrail ekspertlərinin təmasları üçün platforma təmin etdi. Bu, tam normallaşmaya gətirməsə də, vasitəçilik faktının özü Ankarada və Təl-Əvivdə Bakıya etimadı gücləndirdi.
Cənub istiqamətində İranla münasibətlər mürəkkəb olaraq qalır: müntəzəm gərginlik dalğaları qarşılıqlı bəyanatlarla müşayiət olunsa da, praktiki əməkdaşlıq davam edir. Sərhəddə birgə layihələr - Araz çayı üzərindən körpülərin və logistika qovşaqlarının tikintisi, eləcə də Xəzərin qeyri-qanuni fəaliyyətlərdən qorunmasına dair razılaşmalar - siyasi fikir ayrılıqlarına baxmayaraq dialoqun mümkünlüyünü göstərir. Bu xətt Bakının birbaşa qarşıdurmaya çevrilə biləcək kəskinləşmələrdən yayınaraq balansı qorumaq niyyətini ortaya qoyur.
Azərbaycanın Fars körfəzi ölkələri ilə təmasları xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. İqtisadiyyat Nazirliyinin məlumatına görə, 2023-cü ildə Səudiyyə Ərəbistanı, Küveyt və BƏƏ-dən gələn ümumi investisiya həcmi 2 milyard dollardan artıq olub ki, bu da münasibətlər tarixində rekord göstəricidir. Bu sərmayələr yalnız neft-qaz sahəsinə deyil, həm də bərpa olunan enerji, logistika və turizm infrastrukturuna yönəlib. Azərbaycan üçün bu, möhkəm iqtisadi arxa cəbhənin formalaşması və xarici investisiyaların tək mənbədən asılılığının azalması deməkdir.
Bütün bunlar yeni mənzərə yaradır: Cənubi Qafqaz Rusiya, Türkiyə və İran arasında “bufer zona” statusunu tədricən itirir və Yaxın Şərq geosiyasətinə daha dərindən inteqrasiya olunur. Azərbaycan bu kontekstə ikinci dərəcəli oyunçu kimi yox, enerji resurslarına, tranzit dəhlizlərinə və diplomatik əlaqələr şəbəkəsinə sahib müstəqil güc mərkəzi kimi qayıdır. Ölkə qarşısında duran vəzifələr aydındır: özgə münaqişələrdən kənarda qalmaq, İran və İsrail arasında balansı qorumaq, enerji və nəqliyyat potensialını maksimum dərəcədə səmərəli istifadə etmək, Körfəz ölkələrindən kapital cəlb etmək və regional danışıqlarda vasitəçi rolunu gücləndirmək.
Tarixi məntiq sanki təkrar olunur: Cənubi Qafqaz yenidən Yaxın Şərq və Mərkəzi Asiya orbitinə daxil olur. Amma fərq ondadır ki, indi Bakı başqalarının strategiyalarının passiv obyekti yox, proseslərin fəal memarı qismində çıxış edir. Azərbaycan soyuq hesablamanı diplomatik çevikliklə nə dərəcədə birləşdirə biləcəksə, onun gələcəyi də bundan asılı olacaq - bu dönüş sürətli yüksəlişin katalizatorunamı çevriləcək, yoxsa yeni təhdidlər silsiləsinə yol açacaq.
