Ermənistanda yenidən sosial iğtişaşlar gözlənilir. Müxalif “Ermənistan” fraksiyasından olan deputat Qeqam Manukyan deyib ki, mitinqlərin sentyabrın sonunda keçirilməsi planlaşdırılır. Onun sözlərinə görə, “Hrazdan” yaxınlığındakı idman kompleksində (Karen Dəmirçyan adına idman-konsert kompleksi) vətəndaşların kütləvi görüşü planlaşdırılır.
Müxalifət ümid edir ki, bunlar çox kütləvi hadisələr olacaq. Eyni zamanda mitinqlərə kimin rəhbərlik edə biləcəyi ilə bağlı sualı cavablandıran Manukyan belə cavab verib: Arxiyepiskop Baqrat Qalstanyan.
Aprel-may aylarında din xadimi artıq etirazların lideri kimi çıxış edirdi. Azərbaycanla sərhədin demarkasiyası rəsmən başlayandan sonra insanlar küçələrə axışdı. Etirazlar Tavuş bölgəsindən başlayıb. Qalstanyanın iştirakı ilə rayon sakinləri Ermənistandan Gürcüstana gedən magistral yolu bağlayıblar. Hərəkat “Vətən naminə Tavuş” adlandırıldı və onun iştirakçıları İrəvana yürüşə başladılar.
Maraqlıdır, siyasi erməni payızı hər cəhətdən isti ola bilərmi? Məsələn, “Yoldaş General” teleqram kanalı müxalifətin perspektivlərini təhlil edərək bu barədə yazır:
““Vətən naminə Tavuş” hərəkatının perspektivlərini dəyərləndirməyin vaxtıdır. Etirazların lideri arxiyepiskop Baqrat Qalstanyanın sentyabrın 22-də İrəvandakı İdman-Konsert Kompleksində elan edilən geniş mitinqə birdən üç itki ilə yaxınlaşdığına dair əlamətlər var.
Bunlardan birincisi siyasi qərargahın olmamasıdır. Onun yaradılması ideyası əvvəlcə şübhəli idi. Siyasi şura yalnız bir halda məna kəsb edir - çoxlu müxtəlif siyasi qüvvələr birləşir və koordinasiya edəcək biri olur. Amma yazdan payıza qədər bir çox siyasətçilər müxtəlif səbəblərdən Tavuş hərəkatından ayrıldılar. Milli radikallar, Vardan Qukasyanın tərəfdarları, Ayk Marutyan kənara çəkilən az-çox diqqət çəkənlərdən bəziləridir. Yəni siyasi şura ilə oyun oynamağın mənası yox idi.
Bu vəziyyətdə bütün siyasətçilərdən bütövlükdə uzaqlaşmaq, öz zövqünə uyğun qeyri-ictimai müşavir və məsləhətçilər tapmaq, partiyalara, hərəkatlara deyil, birbaşa xalqa arxalanmaq lazım idi. Hətta deyərdim ki, siyasi şuranın yaradılmasının elan edilməsinin özü də xalqın inamının bir hissəsini itirmək idi.
Baqrat Srbazanın ikinci itkisi proqramın olmamasıdır. Mən, çoxları kimi, bu sirli, maraqlı “sınaqları” başa düşməyi dayandırdım: deyirlər, ora gəlin və hər şeyi öyrənin. Yox, indi ancaq nəyinsə olduğunu biləndən sonra gələcəm, bağışla. Həm strategiyanı, həm də taktikanı formalaşdırmaq üçün kifayət qədər vaxt keçib. Və heç kim inanmır ki, hakimiyyət öz-özünə yıxılacaq və Nikol postunu tərk edəcək.
Üçüncü itki isə vaxtdır. Kirants və Voskeparın zorlanmasının qarşısını almaq üçün Tavuşu İrəvana çağırmaq mümkün idi. Hakimiyyətin işinə mane olmaq üçün Tavuşu İrəvana çağırmaq mümkün idi. Onlar etmədilər. Qaçırılan etiraz imkanları rejimi gücləndirməyə çalışır. Bu payız ya Nikol, ya da Baqrat üçün sonuncu payız olacaq. Kifayət qədər itkilər var, qazanclara ehtiyacımız var”.
Məsələ bu qədər aktualdırmı? Yəni, arxiyepiskop Baqrat uzun məzuniyyətdən sonra o qədər qətiyyətli kütlə toplaya bilər ki, Nikol Paşinyan və komandasının qüdrətini sarsıda, hətta məhv edə bilsin? Belə perspektivlərin reallığı varmı?
AYNA mövzunu regionun tanınmış ekspertləri ilə müzakirə edib.
Rusiyalı politoloq Mixail Neyjmakov:
“Ermənistanda yeni irimiqyaslı etiraz kampaniyalarının “tətikləyicisi” bəzi ciddi sosial-iqtisadi sarsıntılar, Bakı ilə İrəvan arasında aparılan danışıqlarla bağlı hadisələr ola bilər ki, bu da müxalifətin daha geniş təbəqələri üçün səfərbəredici amil ola bilər. Söhbət narazı insanların və ya daxili təhlükəsizlik gündəliyi ilə bağlı çox nəzərə çarpan insidentlərdən (məsələn, müxalifət siyasətçilərindən birinin ölümü və ya hüquq-mühafizə orqanlarının əməkdaşları tərəfindən çox əhəmiyyətli sui-istifadələr, məsələn, məhbusların ölümü ilə nəticələnən) gedə bilər.
İndiyə qədər Ermənistanın daxili siyasətində belə faktorlar müşahidə olunmayıb. Yəni, hazırkı informasiya fonunu nəzərə alsaq, Ermənistanda etiraz aksiyaları təbii ki, müxalifət tərəfdarlarının özəyini və hətta kifayət qədər nəzərə çarpan sayda tərəfdar toplaya bilər, lakin bu, çətin ki, Nikol Paşinyanın komandasına real təhlükə yaratmaq üçün kifayət etsin.
Digər tərəfdən, Bakı ilə İrəvan arasında sülh sazişi üzrə danışıqların həlledici mərhələsi payızda başlamalıdır. Məlum olduğu kimi, bir müddət əvvəl Nikol Paşinyan Ermənistan parlamentində hökumət saatı zamanı bəyan etmişdi ki, saziş layihəsinin 13 maddəsi tam razılaşdırılıb, 3-ü qismən razılaşdırılıb, 1-i isə razılaşdırılmayıb. Təbii ki, məhz bu yekun nüansların razılaşdırılması mərhələsində danışıqların dalana dirənməsi ehtimalı var.
Bununla belə, əgər sənəd razılaşdırılarsa, bu, təbii ki, regionda silahlı eskalasiya riskini xeyli azaldacaq, lakin müxalifətin Ermənistan hökumətinə qarşı yeni ittiham dalğasına səbəb olacaq. Deyəcəklər ki, Baş nazir Bakı və Ankaranın maraqlarından çıxış edir. Yəni, sülh sazişinin imzalanmağa hazırlığının rəsmən elan olunduğu məqam (danışıqlar bu mərhələyə çatarsa) Ermənistanda daha genişmiqyaslı etiraz səfərbərliyi üçün ən münasib məqamlardan birinə çevrilə bilər.
Hələlik, ehtimal etmək olar ki, Bakı sülh sazişi məsələsi ilə bağlı İrəvana təzyiqi artıracaq, prosesi 2025-ci ilin yanvar ayının sonuna qədər başa çatdırmaq niyyətindədir. Yəni ABŞ-ın yeni Prezidenti vəzifəyə başlayana və onun komandasının rəsmi formalaşdırılması istiqamətində ilk addımlar atılana qədər. Çünki, bundan sonra Vaşinqtonun Cənubi Qafqazdakı proseslərə müdaxiləsi güclənə və Ağ Evin xətti həmişə Bakının maraqları ilə üst-üstə düşməyə bilər. Bu, o deməkdir ki, bu müddət çərçivəsində danışıqlar prosesi sürətləndirilə bilsə, 2024-cü ilin sonuna kimi sülh sazişinin imzalanması ehtimalı arta bilər, lakin eyni zamanda Ermənistanda etiraz fəallığının miqyası artacaq. Əgər belə bir imza olmasa, bu il bu ölkədə etirazlar hələ ki, güclü müxalifət tərəfdarları dairəsindən kənara çıxmayacaq.
Bundan əlavə, təbii ki, Nikol Paşinyan Bakının müvafiq tələbləri fonunda ölkə Konstitusiyasının dəyişdirilməsi prosesinin başlanmasını rəsmən dəstəkləsəydi, onun üçün daxili siyasi risklər artardı, çünki belə bir vəziyyət onun opponentlərinin Azərbaycanın indiki Ermənistan hakimiyyətinə təsirini daha fəal şəkildə bəyan etmələri üçün əsas verərdi. Lakin hələlik Nikol Paşinyanın komandası bu mövzunu mümkün qədər təxirə salmağa çalışır.
Ermənistanın Baş nazirinin özü dəfələrlə bəyan edib ki, “sülh müqaviləsinin razılaşdırılmış maddələrində artıq tərəflərdən heç birinin öz daxili qanunvericilik aktlarına istinad edə bilməyəcəyi faktı var. Yəni Konstitusiyaya dəyişikliklər məsələsini sülh müqaviləsinin bağlanmasından ayırmağa çalışıb. Ermənistan Ədliyyə Nazirliyinin rəhbəri Qriqor Minasyan isə 2024-cü ilin avqustunda bəyan edib ki, “bizə konstitusiya dəyişikliyi yox, yeni konstitusiya lazımdır” və 2027-ci ildə ölkənin əsas qanununun qəbulu ilə bağlı referendum keçirilə bilər. Yəni 2026-cı ildə keçiriləcək növbəti parlament seçkilərindən sonra.
Hələlik, daha çox ehtimal olunur ki, ən azı bu il Ermənistan Konstitusiyasına dəyişiklik prosesinin başlanması üçün heç bir rəsmi addım atılmayacaq. Ümumiyyətlə, Ermənistan hökuməti üçün həqiqətən ciddi neqativ xəbərlər olmasa, Nikol Paşinyanın 2026-cı ildə keçiriləcək növbəti parlament seçkilərinə qədər vəziyyəti nəzarətdə saxlamaq üçün hələ də ciddi şansları var”.
Cənubi Qafqaz Tədqiqatlar Mərkəzinin direktoru Fərhad Məmmədov:
“Baqrat Srbazan demək olar ki, bütün yayı etiraz aksiyasına hazırlaşmaq ümidi ilə Ermənistanın rayonlarını gəzib. Bununla yanaşı, rusiyayönlü düşərgədə, parlamentdə təmsil olunan müxalifətin bir hissəsində bu işi hansı formada davam etdirmək müzakirə olunur - Baqrat hərəkatı hansısa siyasi platformaya çevrilməlidirmi?
Yəni, bu gün parlamentdə Köçəryanın və Sarkisyanın partiyaları var, amma burada da belə bir hərəkat var və onu ümumi çətir altında transformasiya etməyin, ümumi çətir yaratmağın vaxtı çatmayıbmı? Hələlik bu məsələyə aydınlıq gətirəcək heç bir aydın hərəkət yoxdur. Bu payızın ilk daşa dəymiş oxu - Baqratın İrəvanda Müqəddəs Anna monastırının qarşısında xalqla görüşü oldu. Nəticə vermədi. Belə bir kütləvi toplaşma olmadı, baxmayaraq ki, gün “DQR-in müstəqilliyinin” elan olunduğu 2 sentyabr tarixi seçilmişdi.
Mən başa düşdüyüm kimi, kütləvi iştirak elementi yaratmaq məqsədilə qapalı şəraitdə tədbirlər keçirmək üçün gərək sizinlə birlikdə hansısa fəaliyyət proqramı və ya tam siyasi təşkilatın proqramı olsun ki, onu toplaşmış ictimaiyyətə təqdim edəsiniz. Hesab edirəm ki, Baqratla keçmiş prezidentlər arasında danışıqların davam etməsinin səbəbi budur. Yəni məlumat var idi ki, onlar Serj Sarkisyanla görüşüblər və o, Köçəryanla daimi təmasdadır.
Amma Ermənistanda da belə bir anlayış var ki, təkbaşına hərəkət etsəniz, istədiyiniz effekti görməyəcəksiniz. Onlar üçün çox vacib olan təkcə Rusiyadakı erməni diasporunun mənəvi dəstəyi deyil, Rusiya Federasiyası ermənilərinin birbaşa maddi və insani dəstəyidir. Məlumat var idi ki, son bir neçə həftə ərzində Rusiyadan Ermənistana çoxlu sayda erməni gəlir və onlar bu payız aksiyalarında iştirak etməli olacaqlar.
Bununla yanaşı, belə bir anlayış da var ki, təkcə siyasi üsullarla Paşinyanı istefaya məcbur etmək mümkün deyil. Buna görə də onların Rusiya Federasiyasının xarici dəstəyinə ehtiyacı var. Çünki Rusiyadakı erməni diasporunun fiziki dəstəyi olmadan və Rusiya Federasiyası tərəfindən hər hansı bir hərəkət olmadan əhalinin kritik kütləsini mitinqlərə cəlb etmək və bu aksiyaları davamlı, yəni gündəlik həyata keçirmək mümkün olmayacaq.
Kreml bütün sentyabr və oktyabr aylarında Ermənistandakı bu mitinqlərdən istifadə edəcək və bununla da Kazanda keçiriləcək BRICS sammiti çərçivəsində Putinin Paşinyanla birbaşa görüşünə hazırlaşacaq. Bununla bağlı razılaşma var və görünür, Paşinyanın və ümumilikdə Ermənistanın dövlət olaraq gələcək mövcudluğu ətrafında sövdələşmələr aparılacaq.
Ehtimal etmək olar ki, bu, son söhbət olacaq, bundan sonra Rusiya Federasiyası müəyyən addımlar ata bilər. Oktyabrın sonlarına Gürcüstanda vəziyyət artıq aydın olacaq ki, bu da Ermənistan-Rusiya münasibətlərinə birbaşa təsir göstərir. Noyabrın əvvəlində ABŞ-da seçkilər olacaq ki, bu da onlara təsir edir. Düşünürəm ki, bu hadisələrdən sonra Moskva Ermənistanla bağlı nə edəcəyinə qərar verəcək - məsələn, iqtisadiyyatını çökdürəcək, ona qarşı hansısa sanksiyalar tətbiq edəcək və ya Paşinyanla “qırmızı xətlər”lə bağlı razılaşmalar çərçivəsində qarşılıqlı əlaqəni davam etdirəcək. Ermənistanın KTMT-dən, Aİİ-dən, MDB-dən və sairdən çıxmayacağına zəmanət almaqla.
Bütün bu Baqrat hərəkatı və Ermənistandakı müxalifətin fəallığından Rusiya məhz bu istiqamətdə istifadə edir. Baqratın özü və bütün müxalifət, təbii ki, bu gün əhalinin o kritik kütləsini toplaya bilməz, çünki Ermənistanda bu gün iqtisadi artım var, bu ölkənin miqyasında böyük sosial-iqtisadi layihələrin həyata keçirilməsi üçün pul var. Bu artım isə Rusiya ilə ticarət-iqtisadi qarşılıqlı fəaliyyət yolu ilə əldə edilir. Ona görə də Ermənistandakı rusiyapərəst müxalifətin Moskvadan bu gözləntiləri var, deyirlər ki, Paşinyan sizin hesabınıza hakimiyyətdə qalır və ona görə də biz onu ancaq sizin köməyinizlə uzaqlaşdıra bilərik”.
