Əvvəla, beynəlxalq media təşkilatında siyasi analitik işlədiyim zaman müşahidə etdiyim maraqlı bir detalı xatırlamaq istərdim. Müxbirlər istənilən məsələ ilə bağlı hökumət rəsmilərindən, müxalifətdən və müstəqil ekspertlərdən fikir alırdılar. O vaxtlar peşəkar jurnalistin başqa nə edə biləcəyini düşünürdüm. Daha optimal "siyasi balans" yaradıla bilərmi? Baxmayaraq ki, burada "siyasi balans" o qədər də uyğun bir ifadə deyil: mediada həqiqəti ortaya çıxarmaq üçün müxtəlif fikirlər səsləndirilməlidir ki, dinləyicilərimiz, izləyicilərimiz və oxucularımız istənilən məsələ ilə bağlı nəinki ən doğru məlumatı, həm də ən doğru şərhi alsınlar.
Düzünü desəm, detalları bilmirəm, amma o vaxt mənə deyildi ki, təəssüf ki, hətta bu media təşkilatının o vaxtkı işçiləri tərəfindən saxlanılan "siyasi balans" belə bəzi rəsmilərimizi və siyasi funksionerlərimizi qane etmir. Mənə deyildiyi kimi, onlar jurnalistlərdən daha böyük sədaqət gözləyirdilər.
Təkrar edirəm: mənə məhz bu deyildi, dəqiq detalları bilmirəm. Lakin sonrakı məhkəmələr oxşar problemlərin mövcud olduğunu göstərdi. Üstəlik, təəssüf ki, təkcə xarici media təşkilatları deyil, həm də öz media qurumlarımız müəyyən məmurlarla həmişə ortaq dil tapa bilməyiblər...
Lakin sözlərimdən heç bir "artıq" nəticə və ya genişmiqyaslı siyasi ekstrapolyasiya çıxarmaq olmaz: bu sətirlərin müəllifi sadəcə olaraq, bizə elə gəlir ki, son zamanlar çox dərin böhran yaşayan çap jurnalistikamıza kömək etmək üçün əlindən gələni edən bir jurnalistdir.
Bəlkə də beynəlxalq jurnalistikanın bəzi müasir demokratik prinsiplərini tətbiq etsək, çap mediamız ən azı bir qədər əlavə təkan alacaq. İkincisi, nədənsə hər kəs düşünür ki, əgər bir jurnalist kiminsə fikrini və ya düşüncələrini səsləndirirsə, onlar da bu mövqeyi bölüşürlər. Əslində müəyyən bir məsələ ilə bağlı müəyyən bir fikri çatdırmaq azad jurnalistikanın vəzifəsidir, hətta missiyasıdır.
Bundan əlavə, əgər bir qəzet, indi isə bir veb sayt plüralizmə, ya da böyük mədəniyyət nəzəriyyəçisi Baxtinin dediyi kimi, polifoniyaya riayət edirsə, insanlar bu cür nəşrlərə (çap və ya onlayn) daha çox etibar edəcək və maraq göstərəcək, onları müxalifət və ya hökumətyönlü kimi qəbul etməyəcəklər.
Hətta 1990-cı illərdə də orta statistik oxucunun bir xüsusiyyətinin nəzərə alınması lazım olduğu daim deyilir və yazılırdı: onlar adətən bir qəzet alır və həmin qəzetdə maraqlı hesab etdikləri bütün materialları istəyirlər. Bəlkə də indi veb saytlara belə baxırlar: internetdəki hər veb saytı yenidən oxumurlar!
Eyni zamanda, müxalifət mətbuatı bir şeydir, müstəqil mətbuat isə tamamilə başqa şeydir. Bunlar tamamilə fərqli anlayışlardır. Amma təəssüf ki, biz jurnalistlər bunu nəinki bəzi rəsmilərimizə, hətta "müxalifət bosslarına" belə izah edə bilməmişik.
Üçüncüsü, Qərb jurnalistləri bir vaxtlar Bin Laden kimi terrorçularla, ondan əvvəl isə silahlı Əfqanıstan mücahidləri ilə müsahibə aparmaq üçün həyatlarını təhlükəyə atmışdılar. Hətta ötən əsrin əvvəllərində o vaxtkı məşhur yazıçımız və jurnalistimiz Məmməd Səid Ordubadi aparıcı daşnak Andranik Ozanyanla müsahibə aparmışdı. Bu o deməkdirmi ki, bütün bu jurnalistlər terrorçuların mövqelərini bölüşür və ya onlara qarşı hər hansı bir isti hissləri var idi?
Dördüncüsü, gəlin bir sualı nəzərdən keçirək: niyə oxucularımız son illərdə sosial mediaya getdikcə daha çox cəlb olunurlar? İnanın mənə, bu fenomenin səbəbini başa düşsək, bu, ənənəvi medianın keyfiyyətinə tez bir zamanda təsir edəcək.
Burada yenə də keçmişdən başqa bir detal yada düşür. Bir vaxtlar bəzi veb saytlar oxucuların müxtəlif məqalələr altında şərh yaza biləcəyi bir təcrübə tətbiq etdilər (proses xüsusi jurnalistlər tərəfindən izlənilirdi). Bəlkə də yenidən cəhd etməyə dəyər? Axı insanların sosial mediaya xüsusi marağı həm də fikirlərini ifadə etmək imkanı ilə izah olunur.
Bu cür problemlərlə təkcə jurnalistlər deyil, həm də, məsələn, insan haqları fəalları üzləşirlər. Polşa Həmrəylik Hərəkatının qurucularından biri olan Marek Novitski bir dəfə bizə demişdi ki, insan haqları ilə məşğul olmağa başlayanda ona əsasən keçmiş siyasi rəqibləri, yəni kommunistlər müraciət edirdilər. Yenə də, insan haqları fəalı kimisə dəstəkləsə belə, bu, mütləq onun ona rəğbət bəslədiyi anlamına gəlmir: bu, sadəcə insan haqları fəalının vəzifəsidir, hətta missiyasıdır.
Amma indilik necə deyərlər, demokratiyanı və demokratik prinsipləri kənara qoyaq. "Təqsirsizlik prezumpsiyası" kimi bir şey var, yəni məhkəmə qərarı olmadan şəxs günahkar sayıla bilməz. İş bütün məhkəmələrdən keçənə qədər şəxsin bəraət qazanma ehtimalı var. Məlum olduğu kimi, bəraət hökmləri çox vaxt dövlət məhkəmələri tərəfindən deyil, Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi kimi beynəlxalq məhkəmələr tərəfindən verilir. Bundan əlavə, bir şəxsin günahı sübut olunsa belə, məhbusların da hörmət edilməli olan müəyyən hüquqlara malik olduğunu unutmamalıyıq.
Niyə bu son detallar üzərində dayandıq? Söz azadlığı ən fundamental insan hüquqlarından biridir və hər kəs bu hüquqa hörmət etməyə və onu dəstəkləməyə borcludur. Böyük Volterin bir vaxtlar yazdığı kimi: "Sizinlə razılaşmaya bilərəm, amma fikrinizi bildirə bilməyiniz üçün hər şeyi etməyə hazıram."
Bütün bunlar müasir daxili jurnalistikamıza da aiddir. Bir daha qeyd edək ki, bu sətirlərin müəllifinin hazırda siyasətlə heç bir əlaqəsi yoxdur; o sadəcə jurnalist və siyasi analitikdir. Lakin biz yenə də demokratiya filosofu Karl Popperin məşhur bir deyimini dəstəkləyirik: "Hələ heç kim siyasi partiyalar olmadan demokratiya qurmağa müvəffəq olmayıb."
Bilirsiniz, müəyyən bir siyasi partiyanı bəyənə, hətta hamısından nifrət edə bilərik (bəzi insanlar tamamilə siyasətdən kənardırlar). Amma şəxsən mən, sadə bir seçici - vətəndaş kimi, 1980-ci illərin sonu və 1990-cı illərin əvvəllərindəki keçmiş "boz siyasi kütlələrimizin" bəzi qalıqlarının əvvəlki məzmununu qoruyub saxlayaraq yeni siyasi forma alaraq hakimiyyəti bərpa edə biləcəyi fikrini nəzəri olaraq belə qəbul etmirəm. Düzünü desəm, bunu düşünmək məni titrədir.
Postsovet ölkələrinin böyük əksəriyyətində siyasi spektr daim dəyişir. Başqa cür ola bilməz; yeni insanlar siyasətə gəlməlidirlər, amma bunun baş verməsi üçün o əlçatan, perspektivli və şəffaf, yəni hər hansı bir "sui-qəsd nəzəriyyəsindən" azad olmalıdır.
Amma hətta bu vəziyyətdə belə, demokratik və konstitusiya yolu var: əgər müəyyən bir partiyanı bəyənmirsinizsə, başqasına səs verin. Əgər hamısından nifrət edirsinizsə, onda heç səs verməyin - bu da sizin hüququnuzdur.
Yaxud mümkün qədər, Konstitusiya çərçivəsində, necə deyərlər, bəyənmədiyiniz siyasi partiyalara qarşı anti-kampaniya, ictimai əks-təbliğat kampaniyası aparmaq olar. Məsələn seçkilərdə bəyənmədiyiniz partiyalarınızın rəqiblərini dəstəkləyin...
Azad medianı və müstəqil jurnalistləri sevməyən insanlar var - nifrət həddinə qədər. Nə edə bilərik? Bu baş verir. Gəlin buna görə "Daş dövrünə" qayıtmayaq, yəni bütün partiyaları qadağan etməyəkl, bütün media qurumlarını bağlamayaq...
Buna görə də, inanıram ki, hər halda, son "siyasi senzura" zaman və vətəndaşlarımız - seçicilərimizdir. Qoy onlar mühakimə etsinlər: hansı partiya daha yaxşıdır, taleyimizi hansına etibar edə bilərik? Yaxud da, hansı media qurumu yaxşıdır?! İnanın mənə, insanlar, yəni seçicilərimiz o qədər də sadəlövh deyillər; əksinə, onlar bəzən siyasi reallıqlara bizdən, sadəcə siyasi analitiklərdən daha həssasdırlar.
İsveçrə kimi kiçik bir ölkə referendumların sayına görə dünya rekorduna malikdir: problem yaranarsa, dərhal birini keçirirlər. Əlbəttə ki, bu, həm də bu kiçik ölkənin tarixi xüsusiyyətlərindən irəli gəlir: birbaşa demokratiyaya (Russo modeli!) nümayəndəli demokratiyadan daha çox etibar edilir.
Xeyr, biz referendum təklif etmirik. Amma nə jurnalistlər, nə siyasətçilər, nə hüquq müdafiəçiləri, nə də başqa kimsə seçicilərin səlahiyyətlərini mənimsəyə bilməz: onlar lazım gələrsə, hansı siyasi partiyanın siyasi nüfuza ən layiq olduğunu özləri müəyyən edə bilərlər.
Siyasi partiyanın fəaliyyətində hər hansı bir pozuntu və ya konstitusiyaya zidd elementlər aşkar edilərsə, bu, jurnalistlərin və ya seçicilərin məsələsi deyil: bunun üçün müvafiq orqanlar var. Biz yalnız ümid edə bilərik ki, müvafiq araşdırmalar mümkün qədər şəffaf şəkildə aparılsın ki, hər şey ədalətli şəkildə aparılsın.
Jurnalistikanın özünə gəldikdə isə, onun heç bir siyasi ambisiyası yoxdur; o hakimiyyətə can atmır. Demokratik hökumət üçün ən maraqlısı adi vətəndaşların, müxalifət üzvlərinin, müstəqil ekspertlərin və xüsusən də jurnalistlərin bu barədə nə düşünməsidir. Buna görə də hökumətlər və hakimiyyət orqanları müstəqil jurnalistikanı dəstəkləməlidirlər. Düşünməyin ki, insanlar qəzet almırlarsa, artıq siyasətlə maraqlanmırlar.
Bu, heç də doğru deyil. Yalnız formalar dəyişir; məzmun qalır. İnsanlar əvvəllər qəzet oxuyurdu, indi isə onlayn veb saytları oxuyurlar. Biz bir problemi həll etməliyik: keçmiş qəzetlərin onlayn versiyalarını necə gəlirli etmək olar?
Azərbaycanda hökumət müxtəlif yaradıcı təşkilatları dəstəkləyir. Lakin heç kim yazıçılara və şairlərə nə yazmağı, rəssamlara nə çəkməyi və ya bəstəkarlara hansı musiqini bəstələməli olduğunu demir.
Hökumət jurnalistikanı və jurnalistləri dəstəkləyir. Lakin bu dəstəyin artırılması və genişləndirilməsi vacibdir. Hesab edirəm ki, büdcədə müvafiq müddəa olmalıdır. Orta və böyük bizneslər də büdcələrində müəyyən reklam xərcləri ayırmalıdırlar. Reklam bazarının liberallaşdırılmasına ehtiyac var. İlk baxışdan bu, lazımsız xərc kimi görünə bilər. Amma inanın, belə deyil: dərhal gəliri görəcəksiniz. Güclü olan yerlərdə...
Mediada kiminsə hüquqlarını pozmaq olduqca çətindir. Kimsə xəstələnəndə həkimə gedir. Sosial-siyasi, hüquqi və digər problemlərimiz olanda ilk növbədə jurnalistlərə müraciət edirik.
Demokratik ölkələr də daxil olmaqla, bəzi ölkələrdə parlament üzvləri, hətta insan haqları fəalları bəzən media təşkilatlarına həsəd aparırlar. Çünki jurnalistlər müəyyən məsələləri həll etməkdə tez-tez onlardan irəlidə olurlar. İndi necə olduğunu bilmirəm, amma yaxın keçmişdə, hətta qardaş Türkiyədə belə, böyük qəzetlərin aparıcı yazarları, məsələn, parlament üzvlərindən heç də az təsirli deyildilər...
Baxın, müdafiə xərcləri bütün ölkələrdə daim artır, baxmayaraq ki, onların çoxu əsrlər boyu müharibə aparmayıb və müharibənin nə olduğunu bilməsələr də, müdafiəni maliyyələşdirməyə davam edirlər.
Və jurnalistika, əgər demokratiya naminə olsa belə, dəstəklənməlidir ki, insanlar öz fikirlərini ifadə etmək və problemlərini müzakirə etmək imkanına malik olsunlar. Qoy həmvətənlərimizin səsi azad parlamentdə, müstəqil məhkəmələrdə və azad mətbuatda eşidilsin. İnanın, bu, küçələrdə barrikadalar qurmaqdan (Allah qorusun!) daha yaxşı və təhlükəsizdir...
Müəllif: Hüseynbala Səlimov
Mənbə: “Zerkalo.az”
Tərcümə AYNA.AZ-a məxsusdur.
