Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev dəfələrlə “Azərbaycanın öz ailəsi var” fikrini vurğulamışdır. Bunun bariz nümunələrindən biri onun 2024-cü il fevralın 14-də keçirilmiş andiçmə mərasimindəki çıxışıdır. Prezident bəyan etdi:
“Əlbəttə, biz Türk Dövlətləri Təşkilatı çərçivəsində fəaliyyətimizi davam etdirəcəyik. Mən bunu açıq demək istəyirəm ki, bu, bizim üçün prioritetdir. Türk Dövlətləri Təşkilatı bizim üçün əsas beynəlxalq təşkilatdır, çünki bu, bizim ailəmizdir. Bizim başqa ailəmiz yoxdur. Türk dünyası bizim ailəmizdir. Biz birgə səylər göstərməliyik ki, Türk Dövlətləri Təşkilatı dünya miqyasında önəmli aktora və güc mərkəzinə çevrilsin.”
***
Artıq tarixə çevrilmiş keçən əsrin 80-ci illərinin sonlarına yaxın filologiya üzrə namizədlik dissertasiyası yazmaq eşqinə düçmüşdüm. Hətta bir neçə minimum imtahanı da verməyə nail oldum. Dissertasiyanın mövzusu belə idi: “Azərbaycan xarici ölkələr ədəbiyyatında”. Mövzu üzərində işləyərkən uzun müddət kitabxanalarda çalışdım və xeyli material araşdırdım. Axtardığımı tapmaq çox çətin idi, çünki bizi bir ölkə kimi tanıyan yoxdu, çünki bizim müstəqil dövlətimiz yoxdu. Nə Arazın o, nə də bu tayında...
Bununla belə, Azərbaycan barədə yazmış ingilis yazıçısı Ceyms Oldricin “Diplomat” romanını tapdım. Əsərdə azərbaycanlı personaj vardı – Cavad Köçəli. Həmin romanda mən ilk dəfə “soyuq müharibə” dövründə — 1940-cı illərin ortalarında İranda baş vermiş tarixi hadisələrin əhatəli təsvirini gördüm. Özü də bunu bir ingilis təsvir etmişdi.
Əsərdəki qəhrəmanlardan biri britaniyalı jurnalist Mak-Qreqordur. Müəllif baş verən hadisələrə öz qəhrəmanının baxışından qiymət verir. Mən də bu yazıda həmin qəhrəmanın baxışları ilə İran azərbaycanlılarının azadlıq və hüquqlar uğrunda mübarizəsini təqdim etməyə çalışacağam. Qeyd edim ki, dissertasiyam yarımçıq qaldı, çünki hamımız meydanlarda “Azadlıq” deyə hayqırırdıq...
Mak-Qreqor — Ceyms Oldricin romanında: kənardan baxış
Ceyms Oldricin “Diplomat” romanındakı britaniyalı jurnalist Duqlas Mak-Qreqorun obrazı — Cənubi azərbaycanlıların demokratik hərəkatının ədəbi güzgüsüdür. O, xalqın azadlıq və ədalət istəklərinə simpatiya ilə yanaşır, bunu sadəcə sovet geosiyasəti kontekstində deyil, səmimi sosial ədalət cəhdi kimi görür.
Mak-Qreqor Təbrizdəki hərəkati böyük dövlətlərin siyasi oyunu kimi deyil, daxildən gələn haqlı bir çağırış kimi qəbul edir. Onun obrazı Şərqdə milli istəklərin dərinliyini anlayan Qərb müşahidəçisinin simvoludur. Bu baxış sayəsində Cənubi azərbaycanlıların öz kimlikləri uğrunda apardığı mübarizə insani səviyyədə açılır.
Bütün bunlar təxminən bir əsr əvvəl baş verib. Həmin demokratik hərəkat qan içində boğuldu… Bəs indi vəziyyət necədir?
Cənubi və Şimali Azərbaycanın birləşməsi məsələsi
Cənubi (İran) və Şimali (müstəqil) Azərbaycanın potensial birləşməsi məsələsi regionda hələ də həssas mövzulardan biridir. Bir tərəfdə Arazın iki sahilində yaşayan azərbaycanlıların etnik və dil birliyi, digər tərəfdə isə İranın daxili və geosiyasi gerçəklikləri dayanır.
Bu məqalə belə bir birləşmə ehtimalını İranın ən böyük türkdilli etnik qrupu olan cənubi azərbaycanlıların baxışı ilə qiymətləndirir.
Tarixi-mədəni kontekst
Cənubi azərbaycanlılar İranın şimal-qərbində yerləşən vilayətlərdə (Şərqi və Qərbi Azərbaycan, Ərdəbil, Zəncan və s.) yaşayan türkdilli əhalinin övladlarıdır. Onlar XIX əsrin Rusiya–İran müharibələrindən sonra sərhədin o tayında qalmış əhalidir.
200 ildən çox İranda yaşamalarına baxmayaraq, cənubi azərbaycanlılar öz dillərini, mədəniyyətlərini və fərqli etnik kimliklərini qoruyub saxlamışlar.
Müasir özünüdərk
Cənubi azərbaycanlıların müasir kimliyi etnik qürur, mədəni özünəməxsusluq və İran dövlətinə sadiqliyin mürəkkəb qarışığıdır. Onların çoxu özünü İran millətinin bir hissəsi hesab edir, lakin mədəni və dil hüquqlarının genişləndirilməsini — ana dilində təhsil, yerli KİV-lərin inkişafı və s. tələb edir.
Son illərdə, xüsusən gənclər və fəallar arasında “türk dünyası” ideyalarından ilhamlanan milli hisslər güclənməkdədir. Bu da bəzi cənubluları Azərbaycanla yaxınlaşma və ya birləşmə fikrinə yönəldir.
Siyasi və geosiyasi məhdudiyyətlər
İran hökuməti separatizm və ya mədəni fəallığın artmasına qarşı sərt tədbirlər görür. Fəalların təqibi, ictimai tədbirlərə qadağalar və təhsilə nəzarət — hətta orta səviyyəli tələblərin gerçəkləşməsini də çətinləşdirir.
Azərbaycan tərəfi daha çevik mövqe tutur: rəsmi Bakı İranın ərazi bütövlüyünü dəstəklədiyini vurğulayır, lakin mədəni və ideoloji baxımdan “azərbaycanlıların birliyi” fikrini dəstəkləyir.
Türkiyə isə İran Azərbaycanını da əhatə edən türkdilli dünyaya inteqrasiya təşəbbüslərini fəal şəkildə irəli sürür.
Media və informasiya təsiri
Müasir media Cənubi azərbaycanlıların kimliyinin formalaşmasında mühüm rol oynayır. Peyk televiziya kanalları, internet və sosial şəbəkələr sayəsində onlar türk və Azərbaycan mənbələrinə çıxış əldə edir və burada türk həmrəyliyi ideyaları aşılanır, Şimali Azərbaycan isə daha inkişaf etmiş bir cəmiyyət kimi təqdim olunur.
Cənublu gənclər sosial media məzmununun yaradılmasında fəaldır, bu da həm kimliyin qorunmasına, həm də siyasi potensialın formalaşmasına töhfə verir.
İdman amili və kimlik
Təbrizin “Traktor” futbol klubu cənubi azərbaycanlılar üçün milli qürur rəmzinə çevrilmişdir. Komandanın qələbələri xalqın uğuru kimi qəbul olunur. Stadion tribunaları isə mədəni kimliyin ifadə olunduğu bir məkana çevrilib.
Klubun dəstəyi zamanı azərbaycan dilində şüarlar, simvollar və mahnılar səslənir. Beləliklə, idman da milli özünüdərk formalaşdırmaqda mühüm vasitə rolunu oynayır.
Gələcək ssenarilər
Bütün deyilənlərə əsasən aşağıdakı mümkün inkişaf ssenariləri göstərilə bilər:
1. Siyasi birləşmə olmadan mədəni inteqrasiya – ən real variant.
2. İranda daxili böhran fonunda milli hərəkatların güclənməsi.
3. Geosiyasi gərginlik və separatizmin artması.
4. Status-kvonun qorunması – yaxın illər üçün ən mümkün ssenari.
Beləliklə, bu gün Cənubi və Şimali Azərbaycanın siyasi birləşməsi ideyası cənubi azərbaycanlılar arasında marjinal olaraq qalır. Mədəni kimlik güclənsə də, repressiyalar və mürəkkəb regional şəraitdə radikal dəyişikliklər ehtimalı azdır.
Bununla belə, uzunmüddətli perspektivdə daxili və xarici amillər dəyişərsə, siyasi tələblərin artması mümkündür.
Regionun gələcəyini düzgün proqnozlaşdırmaq üçün cənubi azərbaycanlıların motivasiyasını, kimliyini və mədəni dinamikanı anlamaq mühümdür. Bu isə Azərbaycan Respublikasının düzgün geosiyasi davranış modelini müəyyən etməsi baxımından həyati əhəmiyyət daşıyır.
Azərbaycan yaxın 20 ildə strateji prioritetlərini düzgün seçməlidir.
Materialın əvvəlində 2024-cü ilin fevralında Prezident İlham Əliyevin çıxışına istinad edilərək əsas ideya irəli sürüldü: “Azərbaycanın öz ailəsi var. Türk dünyası bizim ailəmizdir.”
Bəs “türk dünyası” nə deməkdir?
Rəsmi siyasi baxımdan bu – Türk Dövlətləri Təşkilatıdır (TDT). TDT ortaq türk dili və mədəniyyəti olan ölkələri birləşdirən beynəlxalq təşkilatdır. Üzvlər: Azərbaycan, Türkiyə, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan. Müşahidəçilər: Türkmənistan, Macarıstan və Şimali Kipr Türk Respublikası.
Son illər TDT regionda siyasət, iqtisadiyyat və təhlükəsizlik baxımından əhəmiyyətli gücə çevrilir. Azərbaycan üçün bu təşkilat Orta Asiya və Qafqazda siyasi və iqtisadi nüfuzun gücləndirilməsi vasitəsidir.
TDT həmçinin geosiyasi təhlükəsizlik vasitəsidir — İran və Rusiya ilə gərgin münasibətlər fonunda türk dövlətlərinin dəstəyi Azərbaycanın təhlükəsizlik və xarici siyasət koordinasiyası sahəsində mövqeyini möhkəmləndirə bilər.
TDT-də iştirak türk kimliyinin və ortaq mədəni köklərin qorunması baxımından da əhəmiyyətlidir.
Cənubi Azərbaycan məsələsinə qayıtsaq
Bu, emosional və geosiyasi baxımdan çox həssas məsələdir.
Azərbaycan cəmiyyətində Cənubi Azərbaycanla birləşmə ideyası müəyyən dairələrdə populyardır. Lakin bu ideya İranla ciddi qarşıdurma və geosiyasi risklərə səbəb ola bilər.
Sonda sual ortaya çıxır: Azərbaycan üçün hansı daha prioritetdir?
Bu gün Azərbaycan üçün əsas prioritet Türk Dövlətləri Təşkilatında mövqelərin möhkəmləndirilməsidir. Bu, ölkəyə türk dövlətləri ilə əlaqələrin dərinləşdirilməsi və beynəlxalq aləmdə təsir imkanlarının genişlənməsi baxımından vacibdir.
Cənubi Azərbaycanla birləşmə ideyası isə hələlik ideoloji səviyyədə qalır və müasir siyasi gerçəkliklər fonunda prioritet status almır.
Müəllif: Elçin Şıxlı - AYNA.AZ
