Məlum olduğu kimi, Ermənistanla uzunmüddətli sülhün mümkün olduğu şərtlərdən biri də ATƏT-in Minsk Qrupunun buraxılmasıdır. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev dəfələrlə bu addımın zəruriliyindən danışıb. Ermənistan əvvəlcə Bakının bu təklifinə məhəl qoymurdusa, indi, görünür, İrəvan müsbət cavab vermək niyyətindədir.
Belə ki, ötən həftə Ermənistanın Baş naziri Nikol Paşinyan ATƏT-in Minsk Qrupunun buraxılması ideyasını konstruktiv adlandırıb: “Biz bu mövqeyi başa düşürük ki, əgər münaqişə yoxdursa, o zaman münaqişənin həlli ilə məşğul olan formatın olmasının nə mənası var?”.
Belə ki, ATƏT-in Minsk Qrupunun həmsədr ölkələrindən birinin Xarici İşlər Nazirliyinin rəsmi nümayəndəsi Mariya Zaxarova bu haqda belə deyib: “Minsk konfransının bütün strukturları - Minsk Qrupu, yüksək səviyyəli planlaşdırma qrupu, ATƏT-in hazırkı sədrinin Qarabağ nizamlanması üzrə şəxsi nümayəndəsi postu ləğv edilməlidir. Müvafiq qərarların qəbul edilməsinin optimal yolu bu qurumların ləğvi ilə bağlı Bakı və İrəvanın birgə təklifidir”.
Beləliklə, gündəmdə ATƏT-in Minsk Qrupunun çox güman ki, tezliklə baş tutacaq qanuni “dəfn mərasimi” məsələsi var. AYNA-nın mövzuya dair suallarını tanınmış rusiyalı politoloq Mixail Neyjmakov cavablandırıb.
- Ötən günlərdə Rusiya Xarici İşlər Nazirliyinin rəsmi nümayəndəsi Mariya Zaxarova birmənalı olaraq bildirdi ki, ATƏT-in Minsk Qrupunun vasitəçilik fəaliyyətinə ehtiyac yoxdur. Amma Azərbaycan bu barədə iki ildir, hətta daha çox əvvəl danışıb. Moskva bu açıqlama ilə gecikmədimi?
- Qeyd etmək lazımdır ki, Rusiya rəsmiləri vaxtaşırı, 2022-ci ilin yazından ATƏT-in Minsk Qrupunun gələcək işinin perspektivlərinə şübhə ilə yanaşırlar - bu, ilk növbədə, Moskva ilə Vaşinqton və Paris arasında əhəmiyyətli dərəcədə mürəkkəb münasibətlərlə bağlıdır. Məsələn, Mariya Zaxarova 2022-ci ilin aprelində bəyan etdi ki, Rusiya Minsk Qrupunun həmsədrləri mexanizminin işinin bərpası ilə bağlı siqnalları “gözləmir”. Təbii ki, bir az sonra ABŞ dövlət katibinin köməkçisi Karen Donfrid, eləcə də həmin vaxt Amerikanın Ermənistanda səfiri postunu tutan Lin Treysi Moskva ilə ATƏT-in Minsk Qrupu formatında qarşılıqlı fəaliyyətə hazır olduqlarını bəyan etdilər.
Ancaq açıq-aşkar görünürdü ki, Rusiya ilə ABŞ arasında gərginliyin artması, o cümlədən, ən azı, Moskva ilə Paris arasında çox ciddi soyuma şəraitində bu mexanizmin əvvəlki formada işləməsi çətin ki, mümkün olsun. Hətta o zaman Minsk Qrupunun fəaliyyətini tənqid etsə də, ümumiyyətlə, onun əhəmiyyətini bərpa etməkdə təkid edən Ermənistanın Baş naziri Nikol Paşinyan 2022-ci ilin aprelində qeyd etdi ki, “ATƏT-in Minsk Qrupunun həmsədrləri bir-biri ilə münaqişədə olublar. 2014-cü ildən bəri onlardan ikisi bir-birləri ilə döyüşür”.
Aydındır ki, Azərbaycanın “Minsk Qrupuna artıq ehtiyac yoxdur” (ölkə Prezidenti İlham Əliyevin dediyi kimi, məsələn, 2022-ci ilin iyununda) əsas arqumenti, ilk növbədə, ATƏT-in Minsk Qrupunun həmsədr dövlətləri arasında münasibətlərə deyil, regionun özündə dəyişmiş reallıqlara istinadlara əsaslanırdı. Amma arqumentdən asılı olmayaraq, Minsk Qrupunun rolunun yeni gücləndirilməsinin çətin ki, mümkün olacağı aydın idi. Yəqin ki, Rusiya tərəfi bunu əvvəllər Mariya Zaxarovanın son bəyanatında olduğu kimi bir neçə səbəbə görə kəskin şəkildə vurğulamayıb.
Birincisi, Ermənistan ATƏT-in Minsk Qrupunun formatının vacibliyində israr edirdi. Yəqin ki, hətta Moskva ilə İrəvan arasında çətin münasibətlər fonunda Rusiya rəhbərliyi bu məsələdə Ermənistan tərəfi ilə fikir ayrılıqlarını həddindən artıq vurğulamağın mənası olmadığından çıxış edib.
İkincisi, ola bilsin ki, Moskva Minsk Qrupunun buraxılmasının zəruriliyi ilə bağlı birmənalı bəyanatlardan imtinanın Rusiyanın həm Bakı, həm də İrəvanla dialoq çərçivəsində istifadə edə biləcəyi manevr və danışıqlar mövqeləri üçün əlavə məkan yaradacağına inanırdı.
Üçüncüsü, təcrübə göstərir ki, beynəlxalq strukturlar çox vaxt formal olaraq saxlanılır və hətta onların əvvəlki formasına qayıtmasının və ya əvvəlki rolunun saxlanmasının çətin olduğu aydın olduqdan sonra da tez ləğv edilmir. Ola bilsin ki, Moskva çoxdan hesab edir ki, Minsk Qrupunun buraxılmasını tələb etməkdən Rusiya tərəfi üçün fundamental fayda yoxdur, ona görə də bu mövzuya diqqət yetirməmək daha asandır.
- Deyə bilərikmi ki, Rusiya ATƏT-in Minsk Qrupunun mahiyyətcə onurğasız fəaliyyətinə son qoyaraq, digər həmsədrlərə – ABŞ və Fransaya Cənubi Qafqazda, xüsusilə Ermənistan-Azərbaycan platformasında ehtiyac olmamasına işarə edir?
- Əslində son illər Bakı ilə İrəvan arasında aparılan danışıqlarda Qərb vasitəçilərinin addımları ilə bağlı Rusiya rəsmiləri tərəfindən tənqidlər dəfələrlə eşidilib. Daha doğrusu, Mariya Zaxarovanın ATƏT-in Minsk Qrupunda son bəyanatının əsas səbəbi onun Azərbaycana qarşı əlavə addımlar atmaq istəyidir. Bundan əlavə, Ermənistan rəhbərliyi artıq Minsk Qrupunun roluna o qədər də aydın şəkildə diqqət yetirmir. Nikol Paşinyanın “Armenpress”ə müsahibəsində “ATƏT-in Minsk Qrupunun buraxılması təklifinin məntiqini başa düşürük” sözlərini xatırlatmaq kifayətdir.
Nəhayət, paradoksal olaraq, Moskvanın Paris və Vaşinqtonla gərgin münasibətləri Rusiya rəhbərliyinə əlavə arqumentlər verə bilərdi ki, Bakı ilə İrəvan arasında münasibətlərin nizamlanması üçün Minsk Qrupu çərçivəsində effektiv işin bərpasının çətin ki, mümkün olduğunu başa düşərək, onun ləğvində sərt şəkildə israr etməsin.
Təcrübə göstərir ki, bəzən münasibətləri aşağı həddə çatan dövlətlər arasında təmaslar başqa şəraitdə belə problemlərin həlli üçün ən bariz hesab edilən mexanizmlər sayəsində bərpa olunur. Rusiya ilə Qərb dövlətləri arasında gərginlik şəraitində Cənubi Qafqazdakı problemlərin həlli istiqamətində məqsədyönlü şəkildə artıq səmərəli işləyə bilməyən ATƏT-in Minsk Qrupunun fəaliyyəti müəyyən şərtlər daxilində təmaslar üçün bəhanə ola bilər. Moskva ilə Paris və Vaşinqton arasında bu ölkələr arasında birbaşa əlaqələrə aid olan məsələlər üzrə. Bəli, ATƏT-in Minsk Qrupunun təmaslar üçün belə yekun bəhanə kimi çıxış etməsi ehtimalı çox aşağı idi.
Amma ola bilsin ki, Moskva ilə Qərb dövlətləri arasında digər “körpülərin” aktiv şəkildə yandırıldığı bir şəraitdə Rusiya rəhbərliyi bu “körpü”dən rəsmən imtina etməyə tələsmirdi. Bu mənada maraqlıdır ki, Mariya Zaxarovanın Minsk Qrupunun buraxılmasının zəruriliyi ilə bağlı bəyanatı Moskva ilə Qərb dövlətləri arasında səmərəli dialoqun bərpasına azacıq ümid yarananda səslənib - yəni Rusiyada ona inam bir az da möhkəmlənib.
- Bununla belə, Qərb, xüsusən də Ermənistana aktiv şəkildə silah verən Fransanın simasında Cənubi Qafqazda öz maraqlarını önə çəkməyə çalışır. Parisin Fransanın xaricdəki torpaqlarında ciddi problemləri olduğunu nəzərə alsaq, kifayət qədər illüziya ümidləri var. Paris əlverişli adlandırıla bilməyən şəraitdə nəyə ümid edir?
- Fransa xarici ərazilərlə işləməkdə vaxtaşırı çətinliklərlə üzləşir, bu, xarici siyasət problemlərinin həllinə əsaslı şəkildə mane olmur, xüsusən də belə ərazilərdən əhəmiyyətli coğrafi məsafədə olan yerlərdə. İlk növbədə, Paris Moskva ilə İrəvan arasında münasibətlərin çətin olduğu vəziyyətindən istifadə etməyə çalışır, Nikol Paşinyan hökuməti isə hərbi-texniki əməkdaşlıq sahələrinin şaxələndirilməsi kursu hazırlayır. Bildiyiniz kimi, silah tədarükü müdafiə sektorunda uzunmüddətli əməkdaşlığa doğru bir addımdır. Burada, məsələn, 2024-cü ilin fevralında ölkənin müdafiə naziri Sebastyan Lekornunun qeyd etdiyi erməni hərbçilərin Fransada təlim keçməsinin mümkünlüyü də az əhəmiyyət kəsb etmir.
Təbii ki, indi Ermənistanda 2026-cı ildə eyni parlament seçkilərinin nəticələrini birmənalı proqnozlaşdırmaq və buna görə də bunun İrəvanın xarici siyasətinə necə təsir edəcəyini proqnozlaşdırmaq mümkün deyil. Fransa üçün bu da müəyyən riskdir. Amma belə risklər həmişə mövcuddur və Parisin İrəvanla işləmək xərcləri o qədər də böyük deyil. Beləliklə, Yelisey sarayının məntiqini bu mənada başa düşmək olar.
- Ermənistan-Azərbaycan platformasında ATƏT-in Minsk Qrupunun problemin həlli formulunu təqdim edə bilməməsi kontekstində Rusiyanın reallığı qəbul etdiyini söyləmək olarmı? Sizcə, Paris və Vaşinqton bu reallığı qəbul edəcəkmi, bundan sonra ATƏT-in Minsk Qrupu təkcə de-fakto deyil, həm də de-yure unudulacaq?
- Ümumiyyətlə, Vaşinqton ATƏT-in Minsk Qrupunun roluna xüsusi diqqət yetirməyib. Təəccüblü deyil ki, ABŞ Dövlət Departamenti 2024-cü ilin avqustunda “Amerikanın Səsi” radiosunun erməni xidmətinin sorğusuna cavab olaraq, Vaşinqtonun “hər iki tərəflə (yəni Bakı və İrəvanla) istənilən formatda işləməyə hazır olduğunu bildirmişdi. Tərəflər razılığa gələ bilərlər”.
Başqa bir şey odur ki, yuxarıda dedik ki, xarici siyasət oyunçuları çox vaxt belə mexanizmlərin formal mövcudluğundan real nəticə gözləməsələr də, beynəlxalq strukturların bağlanmasına nail olmağa tələsmirlər. Üstəlik, əgər kimsə fəal şəkildə müəyyən beynəlxalq mexanizmdən imtina etməyə çağırırsa (Bakının ATƏT-in Minsk Qrupu ilə bağlı mövqeyində olduğu kimi), bu, digər oyunçulara xatırladır ki, belə bir məsələ hələ də siyasi sövdələşmələr üçün əsas ola bilər. Odur ki, de-fakto, Vaşinqton və Paris danışıqlarda ATƏT-in Minsk Qrupunun rolunda xüsusi israr etməsə də, bu strukturun ləğvinə çağırmaya da bilərlər.
