Maliyyə və gündəlik həyat: Çətin bildikləriniz sadə dildə…

Dövlət büdcəsi

“Büdcə” sözünü eşidəndə gözümüzün önünə adətən nəsə cansıxıcı, kobud və boz bir şey gəlir – məsələn, artıq geridə qalan seminara dair hesabat kimi. Halbuki, büdcə ölkənin ən vacib maliyyə planıdır. Haradan və nə qədər vəsait toplayacağımızı, bu vəsaitləri hansı məqsədlər üçün xərcləyəcəyimizi o müəyyən edir. Çoxları büdcəni “ölkənin pul kisəsi” adlandırır – və bu, müəyyən mənada doğrudur. Təsəvvür edin ki, bu, böyük ailə büdcəsidir: biri evə maaş gətirir, biri ev təsərrüfatını idarə edir, digəri isə nənədən şirniyyat almaq üçün pul istəyir.

Ancaq şəxsi pul kisəsindən fərqli olaraq, dövlət büdcəsində köhnə mağaza qəbzi tapa bilməzsiniz – əvəzində isə mütəmadi olaraq büdcəyə dəstək olan Neft Fondumuz var. Elə bil, ayın son həftəsində pulu qurtaran tələbəyə qayğı göstərən anadır. İl başlayanda büdcənin icrası da başlayır: bəzi dövlət qurumları gəlir toplayır (vergilər, rüsumlar və s.), digərləri isə bu vəsaiti xərcləyir (ordu, pensiyalar, yollar, məktəblər və sairə). Amma bunu gündəlik həyat səviyyəsinə qədər sadələşdirsək, mənzərə daha maraqlı və başa düşülən olar. Gəlin baxaq, Azərbaycanın büdcəsinə pullar haradan gəlir və hara xərclənir.

Azərbaycan büdcəsi nədən formalaşır (və niyə hələ də pul çatmır)

Gəlirlər, xərclər, defisit, profisit – hər şey evdəki kimidir. Sadəcə, ailədə pul çatmayanda tətil və ya alış-veriş təxirə salınırsa, dövlət borc alır. Daha sadə deyək: təsəvvür edin ki, dövlət insandır. İşləyir (vergilər yığır), bir az əlavə qazanc edir (dövlət gəlirləri), amma yenə də hər ay pul çatmır – və valideynlərdən pul istəməli olur. Valideyn rolunu isə Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Fondu (ARDNF) yerinə yetirir.

Büdcənin gəlirləri nədən ibarətdir? Təxminən 65%-i “öz qazandığı” pullardır:

1. Vergilər

- Gəlir vergisi – maaşımızdan tutulur.

- ƏDV (Əlavə Dəyər Vergisi) – çörək, telefon və ya cins alanda.

- Aksiz vergiləri – siqaret, spirtli içkilər, benzin və s. Qiymətindən asılı olmayaraq müntəzəm tələb olunan məhsullara görə.

- Mənfəət vergisi – nəsə istehsal edən və ya xidmət göstərən şirkətlərdən.

2. Dövlət şirkətləri və ehtiyatlardan gələn gəlirlər

Neft və qaz ölkələrində bu, çox böyük vəsaitdir. Amma inanın, “neft ölkələrində” də heç kim sizdən vergi alınmasını ləğv etməyib.

3. Borc və kreditlər

Bəzən hökumət digər ölkələrdən, beynəlxalq təşkilatlardan borc alır və ya istiqrazlar buraxır. Bunların hamısı 65%-i təşkil edir.

Qalan 35% isə ARDNF-dən transferlərdir.

Bu elə bil, hər ay valideynlərin “yığım pulu” hesabına yaşamaq kimi bir şeydir. Məqsəd isə bu asılılığı tədricən azaltmaqdır. Yəni, gələcəkdə 100% öz qazancın ilə dolanmağı öyrənmək.

Pullar nəyə xərclənir?

1. Sosial xərclər

Xəstəxanalar, məktəblər, uşaq bağçaları, pensiyalar, müavinətlər. Yəni gündəlik hiss etdiyimiz sahələr.

2. Müdafiə və təhlükəsizlik

Ordu, sərhədlər və ölkə daxilində qayda-qanun. Ən vacib və həssas maddələrdən biridir.

3. Dövlət idarəçiliyi

Nazirliklər, komitələr, məmurlar. Onların maaşları, binalar, xidməti maşınlar, kağız, qələm və təşkilatlardakı qəhvə və s. bu kimi xərclər.

4. İnfrastruktur

Yollar, körpülər, su xətləri, metro. Tikinti və yenidənqurma işləri.

5. Dövlət borcunun ödənişi

Kredit kartı kimi: borc götürmüsənsə, faizini də ödəməlisən. Düzdür, bu maddənin faydası birbaşa hiss olunmur, amma ödənilməsi vacibdir.

6. Digər xərclər

Büdcədə bu söz adətən “sonra izah edəcəyik” mənasını verir.

Problemin kökü nədədir? Neftdən asılılıq

Neftin dünya bazarında qiymətlər enəndə, büdcə də çətin vəziyyətə düşür. Və yenə də köməyə Neft Fondu gəlir. Halbuki fondun əsas məqsədi büdcə “deşiklərini” yamamaq deyil, gələcək üçün gəlirlər toplamaq idi.

Məqsəd – öz qazancın ilə yaşamaq

Maliyyə Nazirliyi dəfələrlə deyib: Neft Fondundan transferləri azaltmaq vaxtıdır. Sanki, daha valideynlərdən pul istəməmək qərarı verib, maaşla dolanmaq istəyirsən. Düzgün qərardır, amma çətin işdir.

İqtisadiyyatın diversifikasiyası

Gələcəkdə büdcənin neftdən daha az asılı olması üçün digər sahələr – kənd təsərrüfatı, turizm, İT və istehsal inkişaf etdirilməlidir. Bu, sadəcə şüar yox, ölkənin dayanıqlılığı məsələsidir.

Bəs şəffaflıq necədir?

Yaxşı xəbər odur ki, son illər daha çox məlumat açıq yayımlanır. Pis tərəfi odur ki, hamı bu rəqəmləri oxuyub müqayisə etməyi bacarmır.

Amma əgər siz də — “Niyə həyətimizdə işıq yoxdur, halbuki büdcə ayrılıb?”, “Niyə məktəblərə az pul alır, amma bəzəkli tağlar üçün vəsait tapılır?” — kimi suallar verirsinizsə, deməli, artıq büdcə mədəniyyətində iştirak yolundasınız.

Çünki büdcənin şəffaflığı və düzgün xərclənməsi vətəndaşın marağından başlayır. Büdcə – dövlət prioritetlərinin aynasıdır. Əgər yol, səhiyyə və təhsilə vəsait ayrılırsa, deməli, ümid var. Ona görə də büdcəyə diqqət yetirin. Çünki büdcə təkcə pulların hara getdiyini yox, bizim hara getdiyimizi də göstərir.

Fuad Rəsulov - pressklub.az