XXI əsrdə informasiya müharibələri beynəlxalq siyasətin tamhüquqlu alətinə çevrilib. Bu müharibələr dövlətləri zəiflətmək, ictimai şüuru pozmaq, xarici siyasət oriyentasiyalarını dəyişmək və hətta daxili münaqişələri qızışdırmaq məqsədilə istifadə olunur. Cənubi Qafqazın əsas ölkələrindən biri olan Azərbaycan ideoloji qarşıdurmanın episentrinə çevrilib və burada informasiya hücumları artıq diplomatik təzyiq və ya hibrid müdaxilələr qədər təhlükəli sayılır.
Xüsusilə bu problem 2020-ci il İkinci Qarabağ müharibəsindən və 2023-cü ildə suverenliyin genişmiqyaslı bərpasından sonra daha kəskin şəkildə ortaya çıxdı. Azərbaycanın hərbi və diplomatik sahələrdə əldə etdiyi uğurlar bir sıra Qərb və regional paytaxtlarda narahatlıq doğurdu və Bakının legitimliyini sarsıtmaq, ordunu gözdən salmaq və dövlət siyasətini həm beynəlxalq, həm də daxili auditoriya qarşısında qeyri-legitim göstərmək məqsədilə düşmən informasiya strategiyalarının aktivləşməsinə səbəb oldu.
İnformasiya hücumlarının əhatə dairəsi çox genişdir: tarix faktlarının təhrifindən və "erməni soyqırımı" təbliğatından tutmuş dini harmoniya vəhdətinin pozulmasına, COP29 ətrafında ekoloji manipulyasiyalara, avtoritarizm ittihamlarına, gənclər üzərinə Telegram vasitəsilə təzyiqlərə və dövlət rəhbərlərinin hədəfə alınmasına qədər. Bütün bunlar xarici aktorların - QHT-lərin, media orqanlarının, diplomatik missiyaların, kəşfiyyat strukturlarının və rəqəmsal platformaların - maliyyə, koordinasiya və texnoloji dəstəyi ilə həyata keçirilən sistemli siyasi-ideoloji müharibənin tərkib hissəsidir.
Düşmən informasiya strategiyaları: mənbələr, məqsədlər və tipologiya
1. Düşmən informasiyasının növləri
Azərbaycan əleyhinə aparılan informasiya müharibəsində istifadə olunan əsas formatlar bunlardır:
Saxta xəbərlər (fake news): məqsədli şəkildə təhrif olunmuş və Telegram, YouTube və ingilisdilli portallar vasitəsilə yayılan məlumatlar
Qismən doğru, lakin manipulyativ məlumatlar: faktlara əsaslanan, lakin müəyyən narrativlərə uyğun şəkildə təhrif olunmuş məqalələr
Yalançı ekspert materialları: “beynəlxalq ekspertlər” və QHT-lər tərəfindən yayılan, Human Rights Watch, Freedom House, Reporters Without Borders kimi strukturlaşdırılmış yanaşmalara əsaslanan yazılar
Mədəni və mənəvi dəyərləri hədəf alan məzmun: ailə, ordu, din və milli dəyərləri sarsıtmağa yönəlmiş təxribat xarakterli məlumatlar
Hibrid ekotəbliğat: Zəngəzur mis-molibden kombinatı kimi məsələlər vasitəsilə Azərbaycanın suveren ərazilərinə beynəlxalq müdaxiləni legitimləşdirməyə yönəlmiş ekoloji ittihamlar
Psixoloji müharibə və mənəvi sarsıtma: təcrid, günahkarlıq, qorxu və qeyri-müəyyənlik hissini ictimaiyyətə yeritmək üçün sistemli cəhdlər
2. Əsas mənbələr
Qərb media platformaları: BBC, Deutsche Welle, France 24, Radio Liberty, Eurasianet, OpenDemocracy, OC Media
QHT və beyin mərkəzləri: Freedom House, Carnegie Europe, Human Rights Watch, Transparency International
Telegram kanalları və sosial şəbəkələr: erməni dilli, azərbaycandilli və rusdilli saxta jurnalist kanallar, bot şəbəkələri
Erməni diasporu: ABŞ, Fransa, Kanada və Rusiyadakı lobbi strukturları (Armenian National Committee of America, European Armenian Federation və s.)
Yalançı media layihələri: George Soros-un Open Society Fondu, European Endowment for Democracy və National Endowment for Democracy tərəfindən maliyyələşən platformalar
3. İnformasiya təcavüzünün məqsədləri
Azərbaycanı "avtoritar rejim", "demokratiya düşməni" və "təcavüzkar" kimi təqdim etmək
Ordunun, dövlət institutlarının və siyasi rəhbərliyin nüfuzunu sarsıtmaq
Azərbaycanın beynəlxalq sanksiyalara məruz qalmasına, sərmayələrdən təcrid olunmasına və xarici siyasətinin gözdən salınmasına nail olmaq
Azərbaycan gəncləri və ziyalıları arasında təhlükəli narrativlər yaymaq
Daxildə etnik və dini zəmində birliyi sarsıtmaq
Qərbdən asılı "vətəndaş cəmiyyəti simulyakrləri" yaratmaq və onları təzyiq alətinə çevirmək
İnformasiya təcavüzünün mexanizmləri və texnologiyaları
1. Dezinformasiya kampaniyalarının konkret nümunələri
A) “Avtokratiya və COP29” kampaniyası
2023-cü ilin payızından etibarən bəzi Avropa mediası Azərbaycanın COP29-un ev sahibi kimi legitimliyini sual altına almağa başladılar. Yayılmış əsas tezislər: “ekoloji diktatura”, “neft ixracı ekoloji dəyərlərin hesabına aparılır”, “ekoaktivistlərə qarşı repressiya”. Bu istiqamətdə OC Media, Politico EU, Deutsche Welle, CEE Bankwatch Network və Climate Action Network fəal şəkildə iştirak edirdi.
Məqsəd: Azərbaycanın iqlim diplomatiyasındakı nüfuzunu pozmaq, müvəffəqiyyətli imicinin qarşısını almaq, Baku-nun qlobal ekoloji gündəmdə səsinin batırılması
B) “Ermənilərə qarşı təqib” adlı saxta kampaniya
2024-cü ilin əvvəlində sosial şəbəkələrdə və ingilisdilli resurslarda guya 2023-cü ildən sonra Qarabağda "erməni soyqırımı" baş verdiyi barədə kütləvi paylaşımlar yayıldı. Əsas alətlər: saxta fotolar, kontekstdən çıxarılmış sitatlar, İrəvanda çəkilmiş “qaçqın müsahibələri”.
Məqsəd: beynəlxalq müdaxilə üçün presedent yaratmaq, Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinə təzyiq, Azərbaycanın hərbi tədbirlərini insanlıq əleyhinə cinayət kimi təqdim etmək
C) Telegram vasitəsilə gənclərə hücum
2022-ci ildən bəri azərbaycanca və rusca yayımlanan, gənclərə, ali məktəblərə və liberal çevrələrə yönəlmiş anonim Telegram kanallarının sayı artmaqdadır. Misallar: AzAlternativ, Sivil Söz, Gələcəyin cəmiyyəti. Bu kanallar “maarifləndirici” və ya “müstəqil” adı altında antimilitarist, antiazərbaycan və qərb yönümlü kontent yayırlar.
Məqsəd: milli kimlikdən uzaqlaşdırılmış, müxalif yönümlü "yeni sinif" gənclər yaratmaq, vətəndaş itaətsizliyi ideyasını yaymaq, Qərbi yeganə legitim inkişaf modeli kimi təqdim etmək
D) Ordu və Konstitusiya quruluşunun gözdən salınması kampaniyası
Sərhəd insidentləri və 2023-cü ilin sentyabrında Qarabağda Konstitusiya quruluşunun bərpası əməliyyatı zamanı Azərbaycan Ordusunun guya “amansızlığı” barədə feyk xəbərlər yayıldı. Video və fotolar ya saxtalaşdırılır, ya da Suriyadan, Liviyadan götürülərək Ermənistan və Qərb resursları vasitəsilə təqdim olunurdu.
Məqsəd: Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin mənəvi statusunu sarsıtmaq, hərbçiləri və cəmiyyəti demoralizə etmək, AŞPA çərçivəsində sanksiya mexanizmlərini işə salmaq cəhdi
İstifadə olunan platformalar və texnologiyalar
Telegram - anonim dezinformasiyaların, bot şəbəkələrinin koordinasiyasının, fərdlərə qarşı hücumların (doxxing) və əks-narrativlərin yayılmasının əsas platformasıdır.
Twitter (X) - erməni və lobbi şəbəkələrinin aktiv istifadə etdiyi platformadır; #FreeKarabakh, #BoycottCOP29 kimi heşteqlərlə ingilisdilli thread-lər vasitəsilə operativ hücumlar həyata keçirilir.
YouTube və TikTok - “soyqırımı”, “ekoaktivizm” və “sosial ədalətsizlik” kimi mövzularda emosional vizual narrativlərin yayılması üçün istifadə olunur.
Forumlar və Reddit - xüsusilə r/armenia kimi subredditlərdə feyklərin ikincil yayım zəncirləri və manipulyativ diskussiyalar formalaşdırılır.
Fondlaşdırılmış media və saytlar - Eurasianet, OC Media, JAMnews kimi resurslar 4–5 dildə (farsca, ermənicə, fransızca, türkcə və s.) tərcümə olunmuş kontent yayır.
Alqoritmlər və süni intellektin rolu
NATO StratCom Centre of Excellence-in 2024-cü il hesabatına əsasən, süni intellekt texnologiyalarından istifadə yeni nəsil hibrid müharibənin əsas alətlərindən birinə çevrilmişdir. Azərbaycan bu "avtomatlaşdırılmış narrativ hücumların" əsas hədəflərindən biridir.
Bu hücumlar süni intellekt vasitəsilə yaradılmış yüzlərlə analitik görkəmli, lakin saxta faktlarla dolu materialların yayılmasını əhatə edir.
Xüsusilə təhlükəli olan texnologiyalar:
– real vaxtda xəbərlər yaradan GPT-tipli modellər
– Azərbaycan liderlərinin sintez edilmiş səs faylları
– guya Qarabağda “təmizləmə əməliyyatlarını” görmüş “şahidlərin” saxta videolentləri
Dezinformasiyanın ictimai şüura və dövlət dayanıqlığına təsiri
1. İctimai rəyə təsiri
Dezinformasiya Azərbaycan cəmiyyətinin müxtəlif təbəqələrinə çoxqatlı təsir göstərir:
Gənclər və tələbələr - sosial şəbəkələr və Telegram vasitəsilə yayılmış anti-vətənpərvər, anti-ordu, nihilist narrativlərə daha həssasdırlar. Qərb “azadlıq modeli” kimi təqdim olunur, Azərbaycan dövləti isə repressiv və “geridə qalmış” obrazda göstərilir.
Orta sinif və ziyalılar - yalançı ekspert yazıları və QHT nəşrləri ilə dövlət siyasətinin legitimliyi sual altına alınır. Xüsusilə dini dözümlülük, söz azadlığı və seçkilər barədə şübhələr aşılanır.
Kənd əraziləri və dini dairələr - dil, inanc və regional mənsubiyyət zəminində milli birliyi sarsıtmaq üçün feyklər aktivləşdirilir. “Şiələrə qarşı təqiblər”, “islamofobiya”, “məscidlərin qadağan edilməsi” kimi feyk məzmunlar dövriyyəyə buraxılır.
Bakıdakı Beynəlxalq Münasibətlərin Təhlili Mərkəzinin (AIR Center) 2024-cü il hesabatına əsasən, 2023–2024-cü illərdə Azərbaycan informasiya məkanında 12 mindən çox xarici dezinformasiya mənbəli destruktiv məzmun qeydə alınmışdır. Onların 65 faizi ingilis və rus dillərində, 25 faizi isə azərbaycanca yayılmışdır.
2. Sosial sabitliyə təhdid
– Dövlət institutlarına - DİN, Müdafiə Nazirliyi, Mərkəzi Seçki Komissiyası və s. - qarşı təkrarlanan hücumlar nəticəsində etimad səviyyəsi azalır. Bu, fövqəladə vəziyyətlərdə cəmiyyətin səfərbər olunma potensialının zəifləməsinə gətirib çıxara bilər.
– Cəmiyyətdə süni qütbləşmələr yaradılır: “Qərbpərəstlər və vətənpərvərlər”, “ekologiya tərəfdarları və sənaye müdafiəçiləri”, “islamçılar və dünyəvilər”. Bu bölünmələr reallıqda dominant olmasa da, xaricdən davamlı şəkildə qidalandırılır.
– Azərbaycanın enerji, nəqliyyat və logistika layihələrinə qarşı hücumlar vasitəsilə iqtisadi sabitliyin pozulması hədəflənir. Zəngəzur dəhlizi, TANAP, Bakı Limanı və s. əsas hədəf obyektləridir.
3. Geosiyasi nəticələr
Dezinformasiyanın əsas məqsədləri arasında bunlar da var:
– Azərbaycanı enerji, logistika və təhlükəsizlik sahələrində etibarlı tərəfdaş kimi mövqelərdən sıxışdırmaq
– Sanksiya təzyiqləri üçün hüquqi presedentlər yaratmaq
– Aİ, BMT və AŞ kimi beynəlxalq qurumlara saxta təsəvvürlər yeritmək
– Ermənistan-Azərbaycan tənzimlənməsi prosesində üçüncü tərəflərin vasitəçiliyini zorla qəbul etdirmək
Dövlət siyasəti və mediada müqavimət: müdafiə strategiyaları
1. Dövlət strukturlarının fəaliyyəti
– 2023-cü ildən STRATCOM dezinformasiyaya qarşı inteqrasiya olunmuş cavab sistemi üzərində işləməyə başlayıb.
– Rəqəmsal İnkişaf və Nəqliyyat Nazirliyi dövlət qurumlarında kontentin verifikasiyası və kibergigiyena layihəsi həyata keçirir.
– Xarici İşlər Nazirliyi Real Caucasus və Truth in Action kimi ingilisdilli platformaları işə salaraq xaricdə əks-narrativlər yaradır.
2. Medianın müqavimət alətləri
Azərbaycan mediası bir neçə istiqamətdə fəallaşıb:
– Monitorinq və fakt yoxlama: Baku Network, Trend, Day.az kimi resurslar dezinformasiya halları üzrə izləmə aparır, təkziblər dərc edir, gündəlik tematik icmallar hazırlayır.
– Analitika və əks-narrativlər: AIR Center, Topçubaşov Mərkəzi, ADA Universiteti kimi analitik qurumlar və Real TV, İTV kimi media platformaları müxtəlif dillərdə geopolitik təhlillər və ekspert mövqeləri yayımlayır.
– Beynəlxalq əməkdaşlıq: azərbaycanlı ekspertlərin The National Interest, Modern Diplomacy, TRT World kimi media orqanlarında çıxışları informasiya paritetinin təmin olunmasına töhfə verir.
– Fakt yoxlama və media savadlılığı: Fakt Yoxla, Təkzib et layihələri, məktəb və universitetlərdə keçirilən maarifləndirici kampaniyalar təhsil nazirliyi və media institutlarının dəstəyi ilə həyata keçirilir.
Dezinformasiyaya qarşı uğurlu mübarizə nümunələri
– Qarabağda guya “mədəni irsin məhv edilməsi” ilə bağlı feyk xəbərlər dərhal ifşa olundu. Suriyanın Hələp şəhərindən olan video kadrlardan istifadə olunaraq “Ağdam” kimi təqdim edilən saxta materiallar diplomatik və ekspert səviyyəsində təkzib edildi.
– BMT və Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsi çərçivəsində Azərbaycanın hüquqi mövqeyi qorundu. Ermənistanın ətraf mühiti məhv etməsi və mina terroru ilə bağlı iddialar gündəmə gətirildi.
– COP29 əleyhinə kampaniyaya qarşı informasiya cavabı olaraq iqlim mütəxəssisləri və bloqqerlər prosesə cəlb olundu, Azərbaycanın enerji və ekoloji körpü imici uğurla formalaşdırıldı.
Azərbaycanın informasiya təcavüzünə qarşı dayanıqlılığının gücləndirilməsi yolları
1. Ümumi nəticələr
Azərbaycan bu gün məqsədyönlü, genişmiqyaslı və çoxqatlı informasiya təcavüzünün hədəfinə çevrilmişdir. Bu təzyiqlərin arxasında konkret siyasi-ideoloji maraqları olan xarici aktorlar - ayrı-ayrı dövlətlərdən tutmuş beynəlxalq QHT-lər və transmilli media platformalarına qədər - dayanır.
Hücumların əsas istiqaməti dövlət siyasətinin legitimliyini sarsıtmaq, ictimai fikri parçalamaq, daxili sabitliyi pozmaq və Azərbaycanın beynəlxalq mövqelərini zəiflətməkdir.
Müasir informasiya müharibəsi hibrid formada aparılır - yüksək texnologiyalar, sosial şəbəkələrin platforma məntiqi, psixoloji manipulyasiya üsulları və beynəlxalq auditoriyaya hesablanmış “hüquq müdafiəsi” ritorikası sintezində.
Müəyyən uğurlu müqavimət nümunələrinə baxmayaraq, Azərbaycan hələ də informasiya mühitində tam strateji dayanıqlılıq sisteminə malik deyil. Bu həm normativ-hüquqi bazaya, həm institusional koordinasiyaya, həm də kadr potensialı, media savadlılığı və texnoloji müstəqillik kimi sahələrə aiddir.
2. Strateji tövsiyələr
A) İnstitusional gücləndirmə
– İnformasiya suverenliyi və media təhlili üzrə Milli Mərkəzin yaradılması. Bu qurum monitorinq, təhlil, proqnoz, təcili cavab mexanizmləri, qarşı-təbliğat strategiyalarının hazırlanması və beynəlxalq hüquqi proseslərin müşayiəti funksiyalarını daşımalıdır.
– STRATCOM-un səlahiyyətlərinin genişləndirilməsi və onun Xarici İşlər Nazirliyi, Daxili İşlər Nazirliyi, Müdafiə Nazirliyi, Təhsil Nazirliyi və Audiovizual Şura ilə inteqrasiyası, vahid strateji kommunikasiya sisteminin formalaşdırılması məqsədilə həyata keçirilməlidir.
B) Qanunvericilik təşəbbüsləri
– İnformasiya diversiyaları və kibertəxribatlardan cəmiyyətin müdafiəsi haqqında qanun layihəsinin hazırlanması. Qanunda dezinformasiya, feyk və informasiya sabotajı anlayışları hüquqi dəqiqliklə tərif olunmalıdır.
– İnformasiya hücumlarına qarşı dövlətlərarası reaksiya mexanizmlərinin yaradılması, xüsusilə TÜRKPA, İƏT və Kollektiv Təhlükəsizlik üzrə mexanizmlər çərçivəsində beynəlxalq məhkəmələrə və rəqəmsal platformalara müraciət imkanlarının hüquqi əsaslarla təmin olunması vacibdir.
C) Milli medianın dəstəklənməsi
– Beynəlxalq auditoriya üçün nəzərdə tutulmuş ingilisdilli və fransızdilli media strukturlarının maliyyələşdirilməsi və hazırlanması, geosiyasi jurnalistika və rəqəmsal hekayəçilik sahəsində peşəkarların cəlb olunması ilə həyata keçirilməlidir.
– Sənədli layihələr, araşdırmalar, multimedialı platformalar, o cümlədən YouTube serialları, podkastlar, infoqrafikalar və qısa videokontentlər formatında məhsullar hazırlanmalı və düşmən narrativlərinə cavab olaraq təqdim olunmalıdır.
D) Media savadlılığın və vətəndaş dayanıqlığının artırılması
– Məktəblərin və universitetlərin tədris planlarına media təhlükəsizliyi və rəqəmsal suverenlik üzrə kurslar daxil edilməlidir. Təhsil Nazirliyi və media tərəfdaşları bu prosesə fəal cəlb olunmalıdır.
– Dezinformasiyanı tanıma, faktların yoxlanılması metodları və informasiya müharibələrinin tarixinə dair interaktiv təhsil platformaları hazırlanmalıdır.
– İctimai media klubları və rəqəmsal könüllülər şəbəkəsi yaradılaraq, informasiya ön cəbhəsində ilkin müdafiə rolunu yerinə yetirə biləcək yerli təşəbbüslər formalaşdırılmalıdır.
E) Texnoloji müstəqillik
– Süni intellekt tərəfindən yaradılan kontentlərin monitorinqi, deepfake-lərin tanınması və koordinasiyalı bot şəbəkələrinin analizini təmin edən milli platformaların inkişafı sürətləndirilməlidir.
– Daxili anti-bot sistemləri və mənbə yoxlama alqoritmlərinin inkişafı təşviq olunmalı, sosial şəbəkələrdə yayılan dezinformasiyalara operativ reaksiya imkanları artırılmalıdır.
– Meta, Google, X, Telegram kimi rəqəmsal nəhənglərə qarşı diplomatik təzyiqlər göstərilməli, şəffaf moderasiya, feyklərin silinməsi və düşmən şəbəkələrinin deanonimləşdirilməsi tələbləri irəli sürülməlidir.
İnformasiya müharibəsi nə abstrakt, nə də müvəqqəti təhlükədir. Bu, strukturlaşdırılmış, uzunmüddətli və strateji bir reallıqdır. Azərbaycan bu reallığa proaktiv, sistemli və illüziyadan uzaq yanaşmalıdır.
Müasir cəmiyyət yalnız ordu və diplomatiya ilə deyil, media infrastruktur, mədəni özünəinam və vətəndaş müqaviməti ilə də müdafiə olunur.
Bugünkü Azərbaycan bir hədəf ola bilər.
Amma sabahkı Azərbaycan nümunə ola bilər.
Sadəcə bir şərtlə: informasiya təhlükəsizliyi, ərazi bütövlüyü və enerji suverenliyi ilə eyni səviyyəyə yüksəldilməlidir.
Elçin Alıoğlu - Trend
Baku Network
