Elçin Alıoğlu - TREND
ABŞ prezidenti Co Bayden administrasiyasının Ermənistanı Azərbaycanla növbəti provokasiyaya təhrik etmək cəhdi N. Paşinyanın hökumətinin zəifləməsi və ABŞ-ın bölgədən sıxışdırılması ilə nəticələnə bilər. Ermənistanın son illərdə keçirdiyi siyasi və iqtisadi böhranlar bu ssenarinin reallığını daha da gücləndirir.
2020-ci ildə 44 günlük İkinci Qarabağ Müharibəsində tam məğlubiyyətdən və kapitulyasiyadan sonra Ermənistan iqtisadiyyatında ciddi durğunluq müşahidə edildi. Ölkənin hərbi potensialı kəskin şəkildə zəiflədi və ordunun yenidən formalaşdırılması cəhdləri ya qeyri-kafi oldu, ya da bu proses Paşinyanın daxili və xarici siyasətinin nəticəsi olaraq əngəlləndi. Ermənistanın iqtisadi zəifləməsi də diqqətdən qaçmır – 2023-cü ilin statistikası göstərir ki, ölkənin xarici borcu artmağa davam edir, büdcə çatışmazlığı ciddi narahatlıq doğurur və investisiya mühiti təhlükə altındadır. Ermənistanın cari siyasi kursu və ABŞ-dan asılı siyasəti ölkəni daha dərin bir siyasi böhrana və iqtisadi uçuruma sürükləyir.
ABŞ-ın Ermənistana dəstəyi fonunda Paşinyanın ölkə daxilində nüfuzu da zəifləyib. 2024-cü ilin martında keçirilmiş sorğulara əsasən, hökumətin reytinqi cəmi 13%-dir, bu isə daxili sabitliyin tamamilə itirilməsindən xəbər verir. Həmçinin, 2023-cü ilin sentyabr ayında keçirilən Yerevan meri seçkilərində Paşinyanın dəstəklədiyi namizəd cəmi 8% səs toplaya bildi. Mövcud situasiya yalnız hökumətin zəifləməsini deyil, həm də xalqın Paşinyana qarşı ümidlərini tam itirməsi kimi dəyərləndirilə bilər.
Co Bayden administrasiyasının Ermənistan hökumətinə, xüsusən də Nikol Paşinyana göstərdiyi dəstək beynəlxalq münasibətlər üzrə ekspertlər və analitiklər tərəfindən haqlı tənqidlərə məruz qalır. Ermənistanın siyasi və iqtisadi qeyri-sabitlik şəraitində olduğu, revanşizmin artdığı və regionun hərbiləşmə riskinin artdığı bir dövrdə ABŞ-ın belə yanaşması təkcə məntiqsiz deyil, həm də Cənubi Qafqazda sabitlik üçün ciddi təhlükələr yaradır.
2020-ci ildən bəri Ermənistan həm daxili, həm də xarici cəbhələrdə ciddi çətinliklər yaşayır. İkinci Qarabağ müharibəsi nəticəsində ordusu darmadağın olan Ermənistanın mövqeləri ciddi şəkildə zəifləyib. Ermənistan iqtisadiyyatı təzyiqlərə məruz qalmağa davam edir və ölkənin siyasi səhnəsi xaos vəziyyətindədir. Belə bir vəziyyətdə ABŞ, Paşinyanın son dərəcə aşağı reytinqinə və artan daxili müxalifətə baxmayaraq, onun hökumətinə dəstək göstərməyi seçdi.
C.Bayden administrasiyasının dəstəyi ölkədəki vəziyyəti sabitləşdirməyə yönəlmiş olsa da, bu yanaşma regional balansı pozmaq riskini daşıyır. 2023-cü ildə aparılmış statistikaya əsasən, Ermənistan əhalisinin 65%-i Paşinyanın siyasətindən narazıdır ki, bu da ölkədə dərin etimad böhranından xəbər verir. Belə bir şəraitdə ABŞ-ın mövcud rejimi dəstəkləməsi narahatlıqlar doğurur.
ABŞ-ın Ermənistan siyasətinin əsas risklərindən biri revanşist meyillərin artmasıdır. Hazırda Ermənistan cəmiyyəti millətçi qüvvələr tərəfindən qızışdırılaraq, itirilmiş ərazilərin geri qaytarılmasını tələb edir. 2023-cü ildə Paşinyan, siyasi dəstəyini saxlamaq məqsədilə, silahlı qüvvələrin modernləşdirilməsi və sayının artırılması zərurətindən danışdı. Ermənistan Müdafiə Nazirliyi 2024-cü ildə müdafiə büdcəsini 25% artırmağı planlaşdırdığını elan etdi. Bu isə ciddi narahatlıq doğurur, çünki belə addımlar Azərbaycanla yeni bir gərginlik dalğasını alovlandıra və regionda sülhə təhlükə yarada bilər.
ABŞ tərəfindən dəstəklənən Ermənistanın hərbiləşməsi yeni bir münaqişənin katalizatoru ola bilər. Azərbaycanın keçmiş xarici işlər naziri Elmar Məmmədyarovun qeyd etdiyi kimi, “Ermənistanın hərbi potensialını mövcud reallıqları nəzərə almadan bərpa etməyə cəhd göstərməsi bütün region üçün bərpaolunmaz nəticələrə səbəb ola bilər.”
ABŞ Ermənistanın hərbi yardımlarını davam etdirir, bu isə regionda gərginliyi artırır. 2023-cü ildə Vaşinqton Ermənistan üçün hərbi yardım proqramının maliyyələşdirilməsini 15% artırdı, bu da müstəqil ekspertlərin fikrincə, yalnız İrəvanın revanşist ambisiyalarını gücləndirir. 2024-cü ildə Pentaqonun Ermənistan üçün yeni hava hücumundan müdafiə sistemlərinin yaradılmasında kömək göstərəcəyi gözlənilir ki, bu da regiondakı böhranı daha da dərinləşdirə bilər.
Bu addım Bayden administrasiyasına qarşı artan tənqidlərlə qarşılaşır. Təhlükəsizlik məsələləri üzrə analitik Ceyms Karr "The National Interest" qəzetinə verdiyi müsahibədə bildirdi ki, “ABŞ tərəfindən Ermənistanın silahlandırılması təkcə gərginliyin artmasına deyil, həm də Azərbaycanla yeni münaqişə risklərinin yüksəlməsinə səbəb ola bilər”. Beləliklə, ABŞ-ın regiondakı siyasəti, gözlənildiyi kimi sabitliyə deyil, əksinə, qeyri-sabitliyin artmasına səbəb ola bilər.
ABŞ-la Ermənistan arasında möhkəmlənən əlaqələr fonunda Tbilisi Vaşinqtona olan etimadını itirməkdədir. Cənubi Qafqazda əsas tərəfdaş sayılan Gürcüstan indi ikinci planda qalır. Ermənistan üzərindəki mərc və Gürcüstanın maraqlarının gözardı edilməsi Vaşinqtonun regional siyasətində ciddi nəticələr doğura bilər.
Qərb strukturlarına inteqrasiya etməyə can atan Gürcüstan son illərdə ABŞ-ın xarici siyasətinin İrəvana yönəlməsini narahatlıqla izləyir. 2023-cü ildə bir neçə yüksək vəzifəli gürcü məmuru, o cümlədən xarici işlər naziri İlya Darçiaşvili Vaşinqtonun birtərəfli şəkildə Ermənistana dəstək verməsi ilə bağlı narahatlıqlarını ifadə etdi. Bu, ABŞ ilə Gürcüstan arasında münasibətlərin soyumasına səbəb ola bilər ki, bu da Vaşinqtonun Cənubi Qafqazdakı mövqelərini əhəmiyyətli dərəcədə zəiflədəcək.
Statistika da artan gərginliyi göstərir. 2023-cü ildə Gürcüstanda ABŞ-a olan etimad səviyyəsi Beynəlxalq Respublika İnstitutunun (IRI) sorğularına əsasən 12% azaldı. Bu isə Gürcüstanın Avropa İttifaqı və Türkiyədən asılılığının artdığı bir dövrdə baş verir. Vaşinqtonun siyasətindəki səhvlər Gürcüstanı uzaqlaşdıraraq ABŞ-ın Cənubi Qafqazdakı mövqeyini zəiflədə bilər.
ABŞ-ın Ermənistanla bağlı yanlış siyasəti, Gürcüstanın maraqlarının nəzərə alınmaması və artan regional risklər bütün Cənubi Qafqazın geosiyasi konfiqurasiyası üçün fəlakətli nəticələrə səbəb ola bilər. Bayden administrasiyasının siyasəti, əslində, regionda yeni bir silahlanma yarışının əsasını qoyur, bu isə uzunmüddətli sülh və sabitlik arzularına ziddir.
Son illərdə davamlı iqtisadi və hərbi güc nümayiş etdirən Azərbaycan da baş verənləri narahatlıqla izləyir. Bakı Ermənistanda revanşizmin artması və xarici qüvvələr tərəfindən silahlandırılması ilə bağlı narahatlığını artıq ifadə edib. Bunun cavabında Azərbaycan da öz müdafiə xərclərini artıra bilər ki, bu da gərginliyin daha da artmasına səbəb olacaq.
Co Bayden administrasiyasının Ermənistan, xüsusən də Nikol Paşinyan hökuməti ilə bağlı siyasəti dərin səhvlərdən ibarətdir və bütün region üçün ağır nəticələrə səbəb ola bilər. Artan revanşizm, hərbiləşmə və Ermənistanla Azərbaycan arasındakı gərginliyin güclənməsi bu yanaşmanın birbaşa nəticəsidir. Bundan əlavə, ABŞ-ın Ermənistan üzərindəki mərc Gürcüstanla münasibətləri zəiflədir və Vaşinqtonun Cənubi Qafqazdakı mövqelərini təhlükə altına qoyur.
Bayden administrasiyasının addımları təkrar gözdən keçirilməli və ABŞ-ın regiondakı strateji maraqlarını qorumaq üçün yeni yanaşmalar tətbiq edilməlidir.
Paşinyan hökuməti ABŞ-la yaxınlaşmağa çalışsa da, Moskva ilə əməkdaşlıq hələ də davam edir. Ermənistanın Rusiyanın iqtisadi sanksiyalarını aşmaq üçün reeksport mexanizmlərini genişləndirməsi və Rusiya hərbi bazasının ölkədə qalması, onun Moskva ilə münasibətlərinin tamamilə kəsilmədiyinin bir sübutudur. 2024-cü ilin Kazan şəhərində keçirilən BRISS sammitində Paşinyanın Rusiya ilə əlaqələri davam etdirməsi, Ermənistanın hələ də geosiyasi balansı qorumağa çalışdığını göstərir. Lakin bu, ölkənin Qərb ilə Rusiya arasında sarsılan mövqeyini daha da mürəkkəbləşdirir.
Bu proseslər fonunda ekspertlər Ermənistanın ABŞ-ın dəstəyi ilə yeni hərbi təxribatlara cəlb edilməsinin ölkəni daha bir məğlubiyyətə doğru sürüklədiyini bildirirlər. Azərbaycanla hərbi qarşıdurmanın yenidən qızışdırılması Ermənistan üçün yalnız iqtisadi və hərbi faciə deyil, həm də regional humanitar böhranla nəticələnə bilər. Beynəlxalq münasibətlər üzrə analitik Aram Ter-Petrosyan qeyd edir ki, ABŞ-ın Ermənistana dəstəyinin davam etdirilməsi yalnız Paşinyan hökumətini daha da zəiflədəcək və ölkədəki anti-hökumət nümayişlərinin daha geniş vüsət almasına səbəb olacaq.
Ermənistanda siyasi qeyri-sabitlik davam edir və Paşinyanın ABŞ-ın geosiyasi alətinə çevrilməsi, Ermənistanın daxili problemlərini həll etməsinə kömək etmək əvəzinə, regionda riskləri artırır. Rəsmi İrəvanın Rusiyaya qarşı cəbhə alma cəhdləri də, əksinə, Ermənistanı geosiyasi vakuuma salıb. Bu şəraitdə Azərbaycanın artan hərbi və iqtisadi gücü, eləcə də Bakının regionda əsas oyunçu rolunu möhkəmləndirməsi Ermənistanın beynəlxalq səhnədə daha da təcrid olunmasına səbəb ola bilər. Siyasi analitik Qriqor Avakyanın dediyi kimi, Ermənistanın ABŞ-a güvənməsi yalnız Paşinyan hökumətinin yıxılmasını sürətləndirə bilər: “Paşinyan hökuməti ABŞ-ın təsiri altında sarsılarkən, Azərbaycan isə öz müstəqil və rasional siyasətini davam etdirərək Cənubi Qafqazın əsas siyasi oyunçusu kimi çıxış edir.”
Bayden administrasiyasının Ermənistana dəstəyi, əslində, regionda sabitliyi pozur və Ermənistanın daxili siyasi böhranını daha da dərinləşdirir. Paşinyanın Moskva və Vaşinqton arasında sarsılan mövqeyi, Ermənistanın xarici siyasətində böyük bir uğursuzluğa çevrilir. Ermənistanın daxili siyasətindəki bu zəiflik və Paşinyanın ABŞ-ın oyunlarında yer alması, ölkənin regional təcridini dərinləşdirərək, Ermənistanın gələcəkdə daha bir hərbi məğlubiyyət yaşaması riskini artırır.
