Elçin Alıoğlu - Trend
Fransa xarici siyasətində növbəti dəfə təxribat xarakterli addımlar atmağa davam edir. Bu dəfə diqqət mərkəzində ölkənin xarici işlər naziri Jan-Noel Barro olub. O, "France Inter" kanalına verdiyi müsahibəsində, görünür, prezident Emmanuel Makronun son dərəcə qalmaqallı bəyanatına və İsrailin baş naziri Benyamin Netanyahu ilə sərt mübahisəsinə toxunmaq niyyətində idi. Fransa rəhbərliyinin bu addımları təkcə İsraildə deyil, beynəlxalq aləmdə də rezonans doğurur.
Bugünlərdə Emmanuel Makronun beynəlxalq arenada "geriyə addım" atmağa çalışdığı müşahidə olunur. O, hər vasitə ilə öz çıxışlarının yanlış anlaşıldığını izah etməyə cəhd edir. Bu strategiyanın bir hissəsi kimi Jan-Noel Barro da öz fikirlərini ifadə edərək, Fransanın bütün beynəlxalq hüquq pozuntularını ardıcıl şəkildə pislədiyini vurğuladı.
O, xüsusən, İsrailin Qəzzadakı əməliyyatlarını, Livanda "Hizbullah"la mübarizəsini, Sudandakı hərbi hərəkətləri, Əfqanıstanda "Taliban"ın fəaliyyətini, İraq və Suriyada yezidi kürdlərə qarşı törədilən cinayətləri, Ukraynada Rusiyanın hərəkətlərini və ən əsası, Ermənistanda Azərbaycanın hərəkətlərini qınadıqlarını qeyd etdi. Fəqət bu mövqe Fransanın Qafqaz regionundakı siyasətini daha dərindən araşdırmağa zərurət yaradır.
Fransanın "həmişə zəiflərin tərəfində olduğu" barədə açıqlaması açıq-aşkar riyakarlıqdır. Xüsusən də Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi kontekstində bu cür bəyanatlar, gerçəklikdən uzaq və manipulyasiya xarakterlidir. Ermənistan 30 il ərzində Azərbaycanın Qarabağ bölgəsini öz ərazisi elan edərək, beynəlxalq hüquq normalarını kobud şəkildə pozub. Bununla yanaşı, azərbaycanlılara qarşı etnik təmizləmələr aparılıb, 20% Azərbaycan ərazisi, o cümlədən heç vaxt erməni əhalisinin olmadığı bölgələr işğal edilib. Xocalı faciəsi zamanı yüzlərlə dinc azərbaycanlı insanın qətlə yetirilməsi Ermənistanın qəddar hərəkətləri Fransanın diqqətini cəlb etmədi. Əksinə, Fransa Ermənistanı hər cür dəstəklədi və ona heç vaxt bir söz belə demədi.
Fransa BMT Təhlükəsizlik Şurasının qətnamələrinin illərlə Ermənistan tərəfindən yerinə yetirilməməsinə göz yumdu. 2020-ci ilin sentyabrında Ermənistan növbəti dəfə “yeni ərazilər uğrunda yeni müharibə”ni başlatdı. Fransanın bu müharibədən xəbərdar olmaması mümkünsüzdür, çünki bu kimi hadisələr barədə kəşfiyyat məlumatları mövcuddur. Bununla belə, Ermənistanın Azərbaycan ərazilərinə hücumlarını Fransa heç vaxt qınamadı. Əksinə, raket zərbələri altında qalan Azərbaycanın mülki əhalisinin səsinə Paris biganə yanaşdı.
Bu yanaşmanın davamı olaraq, 2023-cü ilin anti-terror əməliyyatları da Ermənistanın növbəti təxribatları nəticəsində həyata keçirildi. Ermənistan beynəlxalq hüququ pozaraq, Qarabağda 10 minlik hərbi qüvvə, yüzlərlə tank, artilleriya və raket qurğularını saxlayırdı. Sentyabrın 19-da erməni təxribatçı qrupları Azərbaycan vətəndaşlarının istifadə etdiyi yola mina yerləşdirdi. Bu terror aktına cavab olaraq Azərbaycan öz ərazilərində anti-terror əməliyyatlarına başladı.
Bəs bu halda Fransa nə əsasla Azərbaycanı beynəlxalq hüququ pozmaqda ittiham edir? Fransanın diplomatik korpusu anlamır ki, Azərbaycan öz ərazisində xarici qüvvələrə qarşı mübarizə aparır? Yoxsa, Fransanın beynəlxalq hüququ Parisin "kimin haqlı və kimin haqsız olduğunu təyin etdiyi" bir oyun meydanıdır? Əgər belədirsə, Parisin dünyanın "paytaxtı" olmadığını xatırlatmaq zəruridir.
Fransanın "həmişə zəiflərin tərəfində olduğu" kimi açıqlamaları da əsassızdır. Fransa digər Avropa dövlətləri kimi, uzun müddət kolonial bir imperiya olub və bu imperiya statusunu müasir dövrdə də davam etdirir. Əksər ölkələr 20-ci əsrdə kolonial idarəetmə üsulundan imtina etsələr də, Fransa öz müstəmləkələrini uzun müddət əlində saxlayıb. Əlcəzairin müstəqillik mübarizəsi, Fransa tərəfindən həyata keçirilən üsullar bu dövlətin həqiqətən də “zəiflərin yanında” olduğuna dair şübhələr yaradır. Hətta bu gün də Fransanın bir sıra dənizaşırı əraziləri vardır və bu bölgələrdə hələ də kolonial idarəetmə sistemi davam edir. Məsələn, Yeni Kaledoniya və Martinika kimi yerlər müstəmləkə qalıqlarıdır və bu ərazilərdə Parisin sərt hərbi müdaxilələri davam edir.
Nəticə etibarilə Fransanın beynəlxalq hüquq və zəiflərin müdafiəsi barədə verdiyi açıqlamalar açıq-aşkar yalan və ikiüzlülükdür. Fransa hələ də öz keçmişinin ağır mirasından qurtula bilməyib və bu baxımdan dünya siyasətində obyektiv mövqe tutması qeyri-mümkündür. Bu cür addımlar beynəlxalq hüququn özəl bir interpretasiyasını yaratmaqdan başqa bir şey deyil.
Fransa və İsrail arasındakı son diplomatik gərginlik, beynəlxalq aləmdə ciddi narahatlıq doğurur və iki ölkə arasındakı münasibətlərin gələcəyi barədə suallar yaradır. İsrailin xarici işlər naziri İsrael Katsın bəyanatı ilə əlaqədar olaraq, Fransanın İsrail hərbi sənaye nümayəndələrinə qarşı tətbiq etdiyi qadağalar geniş əks-səda doğurub və beynəlxalq arenada yeni bir məhkəmə mübarizəsinin başlanmasını önə çəkir. Məhz Fransanın yaxınlaşan beynəlxalq "Euronaval" sərgisinə israilli şirkətlərin silahlarını nümayiş etdirməsinə icazə verməməsi qərarı bu gərginliyin əsas səbəbidir.
Fransa hökumətinin "Euronaval" sərgisində İsrail hərbi sənaye firmalarına qoyduğu qadağa, təkcə yeddi şirkətə təsir etməklə qalmayıb, həm də iki ölkə arasındakı strateji tərəfdaşlığa kölgə salan bir hadisə kimi dəyərləndirilir. İsrael Kats bu qərarın qəbuledilməz olduğunu vurğulayaraq, Fransa prezidenti Emmanuel Makronun qərarına qarşı hüquqi və diplomatik tədbirlər görülməsi üçün Xarici İşlər Nazirliyinə göstəriş verib. Onun sosial şəbəkədə paylaşdığı bəyanata əsasən, İsrail bu qadağanı demokratiya prinsiplərinə zidd bir addım kimi görür və iki dost ölkə arasında belə təcrübələrin yolverilməz olduğunu bildirir. Bu bəyanatla yanaşı, Kats, Fransa prezidenti Makronu bu qərarı tamamilə ləğv etməyə çağırıb.
Fransanın bu sərgiyə dair qərarı, xüsusilə İsraillə olan dostluq əlaqələrini yenidən nəzərdən keçirməyi tələb edir. İsrailin hərbi sənaye sektoru, dünyada qabaqcıl texnologiyalar və innovasiyalarla tanınır. Bu sahədə fəaliyyət göstərən şirkətlər İsrailin müdafiə strategiyasının ayrılmaz hissəsidir və onların məhsullarının beynəlxalq səviyyədə tanınması İsrail üçün böyük əhəmiyyət daşıyır. Euronaval kimi böyük beynəlxalq tədbirlər, İsrail şirkətləri üçün məhsullarını nümayiş etdirmək və qlobal bazara çıxmaq üçün mühüm platformalardan biridir. Fransa hökumətinin İsrail firmalarına qarşı belə bir qərar verməsi, İsrailin bu mühüm imkanlardan məhrum edilməsi anlamına gəlir.
Fransanın bu qərarının arxasında hansı səbəblərin dayandığı məsələsi isə bir çox suallar doğurur. Beynəlxalq səhnədə bu qərar, Fransa hökumətinin İsrailə qarşı qeyri-adekvat yanaşması kimi dəyərləndirilir. Sözsüz ki, bu, Fransa və İsrail arasında gərginliyi artıran bir addımdır və gələcəkdə daha geniş diplomatik nəticələrə yol aça bilər. Fransa ilə İsrail arasındakı əlaqələr uzun müddət dostluq xarakteri daşıyıb və iki ölkə arasında əməkdaşlıq, xüsusən də müdafiə və təhlükəsizlik sahələrində mühüm yer tutub.
Qadağa, bu əməkdaşlığı sual altına qoyur.
"Euronaval" sərgisi kontekstində verilmiş qərar Fransanın beynəlxalq silah ticarəti və hərbi sənaye siyasətində yeni bir dönüş nöqtəsi kimi qiymətləndirilə bilər. Belə görünür ki, Fransa, İsrailin hərbi sənaye şirkətlərinə tətbiq etdiyi bu məhdudiyyətlə, bölgədəki və qlobal siyasətdəki öz maraqlarını qorumağa çalışır. Lakin bu addımın, hər iki ölkənin maraqlarına zidd olduğu aydındır. İsrael Katsın da qeyd etdiyi kimi, bu cür qadağalar demokratiyanın əsas prinsiplərinə ziddir və iki ölkə arasındakı dostluq münasibətlərinin mahiyyətinə uyğun deyil.
İsrailin hərbi sənaye sahəsində böyük uğurlara imza atması, ölkənin beynəlxalq səviyyədə strateji tərəfdaş kimi qəbul edilməsinə yol açıb. İsrailin müdafiə texnologiyaları, xüsusilə kibertəhlükəsizlik, pilotsuz uçuş aparatları (PUA) və müdafiə sistemləri sahələrində qabaqcıl sayılır. Bu baxımdan Fransa hökumətinin belə bir qərar verməsi İsrailin hərbi texnologiyalarının beynəlxalq arenada tanınmasına və onların digər ölkələrlə əməkdaşlıq potensialına zərbə vurur.
Fransanın İsrailə qarşı bu cür məhdudiyyətlər tətbiq etməsi, həm də Avropa İttifaqı daxilindəki siyasi gərginliklər fonunda baş verir. Fransa, öz xarici siyasətində, xüsusilə Yaxın Şərq və Aralıq dənizi bölgələrində mühüm mövqeyə sahib olmağa çalışır. Lakin bu cür addımların, Fransa-İsrail münasibətlərində qalıcı zərər yaradacağını nəzərə almaq vacibdir. İsrael Katsın bu məsələ ilə bağlı hüquqi addımlar atmaq niyyəti, iki ölkə arasında diplomatik münasibətlərin daha da gərginləşəcəyinə işarə edir. Bu isə beynəlxalq arenada geniş rezonans doğura və digər ölkələr arasında da narahatlıq yarada bilər.
Fransanın İsrailə qarşı atdığı bu addım, beynəlxalq hüquq və ticari münasibətlər baxımından da analiz edilməlidir. İsrailin beynəlxalq hüquqa uyğun olaraq hərbi məhsullarını sərgiləmək hüququ vardır və bu hüququn pozulması, Fransa hökumətinin beynəlxalq ticarət qaydalarına zidd hərəkət etməsi kimi dəyərləndirilə bilər. Məhz bu səbəbdən, İsrailin bu məsələdə beynəlxalq məhkəmələrə müraciət etməsi gözlənilir. İsrael Katsın bəyanatında vurğuladığı kimi, bu qərarın aradan qaldırılması, Fransa ilə İsrail arasındakı münasibətlərin yenidən normal məcraya dönməsi üçün vacibdir.
Fransa ilə İsrail arasındakı bu diplomatik gərginlik, yalnız bir sərgi qadağası ilə məhdudlaşmır. Bu, iki ölkə arasında daha geniş siyasi və iqtisadi əlaqələrin gələcəyinə təsir edə biləcək mühüm bir hadisədir. İsrael Katsın hüquqi və diplomatik addımları bu məsələnin həlli istiqamətində atılan ilk addım ola bilər, lakin gələcəkdə bu qərarın beynəlxalq arenada daha geniş nəticələr doğuracağı ehtimal edilir.
Eyni zamanda, Emmanuel Makronun rəhbərliyi altında Fransa Cənubi Qafqazda öz geosiyasi maraqlarını müdafiə etmək üçün müxtəlif addımlar atıb. Bu addımlar, xüsusən də Ermənistanı tam dəstəkləyən, balanssız və səhv siyasəti, nəticə etibarilə Makronun geosiyasi strategiyasını əhəmiyyətli uğursuzluq kimi ortaya qoyur. Cənubi Qafqazdakı dinamikanı başa düşməməsi, xüsusilə Azərbaycanın regional güc olaraq artan rolunu nəzərə almaması Fransa üçün böyük zərbə oldu.
E.Makronun Cənubi Qafqazda ən böyük geosiyasi səhvlərindən biri Ermənistanı tam dəstəkləməsi olub. Xüsusilə, 2020-ci ilin İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra Fransa açıq şəkildə Ermənistanın mövqeyini dəstəkləyərək, regionda balansı pozmuşdur. Fransa Senatında Azərbaycan əleyhinə qəbul edilən qərarlar, Parisin açıq şəkildə Ermənistanın tərəfini tutması və Bakıya qarşı sanksiyalara çağırması Azərbaycanın yalnız müttəfiqləri ilə daha sıx əməkdaşlıq etməsinə səbəb olub.
Makronun Ermənistanı dəstəkləməsi ilə bağlı beynəlxalq ekspertlərin fikirləri bu siyasətin nə qədər yanlış olduğunu göstərir. Avropa Şurasının keçmiş üzvü və beynəlxalq münasibətlər üzrə analitik Marko Qazzani belə bir fikir səsləndirib: "Fransa Cənubi Qafqazda balanssız yanaşma ilə yalnız Ermənistanı dəstəkləməklə regiondakı digər gücləri – xüsusilə də Türkiyə və Azərbaycanı – qıcıqlandırdı. Bu, Fransa üçün strateji baxımdan böyük itkiyə səbəb olub. Paris yalnız Ermənistanın maraqlarını qorumağa çalışmaqla özünü regionda təcrid edib."
Digər bir beynəlxalq münasibətlər eksperti Tomas de Vaal qeyd edir ki, Makronun siyasəti “Çox qütblü dünyada Fransa üçün səhv bir addım idi. Ermənistanın uduzmuş mövqeyini dəstəkləməklə Fransa özünü daha geniş regional məsələlərdə təsir imkanlarından məhrum etdi."
Azərbaycanın hərbi və iqtisadi uğurları, xüsusən də Qarabağdakı qələbəsi və Ermənistanla uzunmüddətli münaqişəni effektiv həll etməsi regiondakı qüvvələr balansını dəyişib. Fransa isə bu reallığı nəzərə almadan, Azərbaycanla münasibətləri inkişaf etdirmək əvəzinə, Ermənistanı dəstəkləməyə davam etdi. Bu, Makronun Cənubi Qafqaz siyasətinin daha böyük uğursuzluğu kimi dəyərləndirilə bilər.
Hərbi strateq və analitik Maykl Kofman bu barədə belə qeyd edir: "Azərbaycanın hərbi üstünlüyü və strateji müttəfiqlikləri, xüsusən də Türkiyə ilə, regionun dinamikasını köklü şəkildə dəyişdi. Fransa isə regionun bu yeni reallıqlarını anlamadan, öz maraqlarını tamamilə səhv istiqamətdə qorumağa çalışdı. Makronun Ermənistanı tam dəstəkləməsi bu konteksdə geosiyasi baxımdan yanlış idi."
Makronun Cənubi Qafqazda Türkiyə ilə geosiyasi rəqabət aparmaq cəhdləri də Fransa üçün uğursuzluqla nəticələndi. Türkiyə, Azərbaycanla strateji ittifaq quraraq regionda gücünü artırdı və hər iki ölkənin münaqişənin həllində qazandıqları uğurlar Fransanın nüfuzuna mənfi təsir etdi. Beynəlxalq analitiklər qeyd edirlər ki, Makronun Türkiyə ilə olan rəqabəti, Fransa üçün Cənubi Qafqazda diplomatik təcridə səbəb olub.
Türkiyənin keçmiş xarici işlər naziri və nüfuzlu siyasətçi Əhməd Davudoğlu Fransa-Türkiyə rəqabəti haqqında belə bir fikir səsləndirib: "Fransa, Türkiyəni Cənubi Qafqazda rəqib kimi görməkdən çəkinmədi, lakin bu siyasət regiondakı reallığı anlamamaq idi. Ankara, Bakı ilə birgə regional liderlik rolunu təsdiqləyərkən, Fransa Ermənistanla məhdudlaşaraq özünü mövcud proseslərin kənarında qoydu."
Makronun Cənubi Qafqaz siyasəti, sadəcə Ermənistanın uduzmuş mövqeyini dəstəkləməklə qalmır, həm də regionun real siyasi dinamikasını anlamayan primitiv bir yanaşmanı göstərir. Fransa, Azərbaycan və Türkiyənin artan strateji rolunu nəzərə almadan öz maraqlarını qorumağa çalışıb, nəticədə isə öz təsir dairəsini itirib.
Beynəlxalq münasibətlər üzrə professor Qreqori Simons qeyd edir: "Fransanın Cənubi Qafqazdakı siyasəti, xüsusən də Makronun dövründə, Avropa İttifaqının ümumi mövqeyi ilə ziddiyyət təşkil etdi. Bu, Fransanın yalnız öz milli maraqlarına fokuslandığını göstərir və regionda geniş əhatəli bir siyasət yürütmək əvəzinə, dar çərçivədə addım atmağa səbəb oldu."
Fransanın Cənubi Qafqazdakı mövcud strategiyası Makronun liderliyində uğursuzluqla nəticələndi. Ermənistanı dəstəkləməklə, Paris Azərbaycanın regional liderliyini görməzlikdən gəldi və Türkiyə ilə geosiyasi qarşıdurmada geridə qaldı. Bu siyasət uzunmüddətli perspektivdə Fransanın Cənubi Qafqazda diplomatik nüfuzunun azalmasına və təcrid olunmasına gətirib çıxardı.
Son olaraq beynəlxalq münasibətlər üzrə ekspert Ceyms Şer qeyd edir: "Makronun geosiyasi yanaşması regionda kompleks problemləri həll etmək əvəzinə, onları daha da dərinləşdirdi. Ermənistanı dəstəkləmək Fransa üçün bir strategiya yox, bir illüziya oldu. Fransa, nəinki Azərbaycan və Türkiyə ilə münasibətləri itirdi, həm də Avropa İttifaqı daxilində öz liderlik iddialarına zərbə vurdu."
Fransanın Cənubi Qafqazda gələcəkdə daha uğurlu bir mövqe tutmaq üçün balanslı və regional reallıqlara uyğun siyasət yürütməsi vacibdir.
