Elçin Alıoğlu - Trend
Çağdaş dünyada insanlara reallığı sadələşdirmək, ölkələri demokratik və qeyri-demokratik olaraq ayırmaq xasdır. Halbuki bu cür bölünmə 21-ci əsrin mürəkkəb siyasi sistemləri üçün çox qara-ağ və səthi xarakter daşıyır. Siyasi proseslərin çətinliyi və çoxqatlılığı daha dərin təhlil tələb edir. Hətta Qərbdə hazırlanan demokratiya indekslərində belə inkişaf etmiş demokratiyaların müxtəlif pillələrdə olduğunu görmək olar. Bu da həmin məsələdə universal standartların olmadığını göstərir.
Demokratiyanın ideal siyasi sistem olduğuna dair ümumi fikir mövcuddur, amma reallıq daha mürəkkəbdir. Müxtəlif siyasi sistemlər, istər demokratiya, istərsə də davamlı, güclü və sabit cəmiyyətlər, reallıqda fərqli şəkildə təcəssüm tapır. Demokratiyanı bütün problemlərin həlli kimi görmək düzgün deyil. Bundan əlavə, xalqın ölkənin taleyini müəyyən etdiyi anlayışı çox vaxt bir mifə çevrilir. Əslində, cəmiyyətin aktiv hissəsi – hansı ki, çox vaxt azlıq təşkil edir – seçkilərdə iştirak edir. Bu zaman həmin hissə siyasi elita tərəfindən təklif olunan seçki çərçivəsində fəaliyyət göstərir və bunu səhv olaraq öz seçimi hesab edir.
Davamlı siyasi sistemin formalaşması uzun və çətin bir prosesdir. Bu proses təkcə zamandan deyil, həm də ictimai konsensusdan asılıdır. Bəs hansı daha yaxşıdır – yetkinləşməmiş demokratiya, yoxsa davamlı güclü cəmiyyət? Bu məsələdə ikinci sistemin lehinə çoxlu nümunələr göstərmək olar. Əgər davamlı, güclü cəmiyyət vətəndaşlarına təhlükəsizlik və sabitlik təmin edibsə, niyə bu termini qəbul etməkdən çəkinməliyik? Dünyanın əksər ölkələri davamlılığa can atır və Çində olduğu kimi, belə sistemlərin uğurlu nümunələri göstərir ki, hətta avtoritar modellər də vətəndaşların rifahını təmin edəndə son dərəcə təsirli ola bilər.
Dövlətin əsas məqsədi öz əhalisinin təhlükəsizliyini və rifahını təmin etməkdir. Bu məqsədə hansı siyasi sistemlə çatması – demokratiya, yoxsa avtoritarizm vasitəsilə – ikinci dərəcəli məsələdir. Məsələn, Birləşmiş Ştatlar tez-tez demokratiyanın beşiyi hesab olunur, lakin seçicilər sistemi elə nəticə verə bilər ki, prezident daha çox səs toplamış namizəd deyil, daha çox seçici heyəti olan şəxs ola bilər. Eyni zamanda, ABŞ-da belə mübahisəli elementlər mövcuddur ki, bunlara ölüm hökmü, silah satışının sərbəstliyi və polis zorakılığı kimi hallar daxildir. Bunlar demokratiyanın ideallaşdırılmış modelini sual altına qoyur.
Fərqli idarəetmə modeli olan ölkələrə gəlincə, bu məsələdə də hər şey birmənalı deyil. Məsələn, Şimali Koreya tez-tez dünyanın ən az demokratik ölkələrindən biri adlandırılsa da, onunla müqayisədə Myanma demokratik dövlət kimi görünür: burada internet var və insanların xaricə getmək imkanı mövcuddur. Myanma ilə müqayisədə Əfqanıstan hətta müəyyən dərəcədə demokratik cəmiyyət kimi təsəvvür oluna bilər.
Pakistan isə təhlil üçün ən çətin nümunələrdən biridir. Rəsmi olaraq bu ölkədə demokratik seçkilər keçirilir, lakin əsl hakimiyyət ordunun əlində cəmləşib. Buna baxmayaraq, ordu hakimiyyəti tamamilə ələ keçirmir, çünki baş qərargah rəisinin səlahiyyət müddəti ilə bağlı məhdudiyyətlər mövcuddur və müstəqil məhkəmə sistemi fəaliyyət göstərir ki, bu da ordunun təsirindən kənardadır. Beləliklə, Pakistanda formal olaraq demokratiya mövcuddur, lakin onun nə dərəcədə həqiqi olması sual altındadır.
Küveyt və ya Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri seçkilərin olmadığı monarxiyalardır, lakin həmin ölkələrdə qanunlar effektiv şəkildə işləyir, yüksək təhlükəsizlik və rifah təmin edir. Məsələn, BƏƏ-də və Küveytdə korrupsiya və oğurluq demək olar ki, mövcud deyil. Cəmiyyət üçün daha vacib olan nədir: avantürist siyasətçilər arasında seçim etmək imkanı, yoxsa təhlükəsizlik və sosial ədalət təminatları? BƏƏ-də monarxiya sisteminə baxmayaraq, qanunlar səmərəli işləyir və ədalət elə bir səviyyədə təmin edilir ki, bir çox demokratik ölkələr belə bu vəziyyətə həsəd aparar.
Eyni zamanda, demokratik ölkələrdən biri olan Albaniyanın misalında, ölkənin öz vətəndaşlarının həyatını yaxşılaşdırmaqda çətinlik çəkdiyi aydın görünür. Aİ-yə üzv olmaq əksər əhali üçün ciddi dəyişikliklərə səbəb olmayıb və bu, demokratiyanın özü-özlüyündə yüksək həyat səviyyəsinin zəmanəti olmadığını göstərir.
Hər bir cəmiyyətin əsas məqsədi ədalətə nail olmaqdır və bu, qanunların tətbiqi ilə mümkündür. Dövlət hansı siyasi modeldən istifadə etməsindən asılı olmayaraq, əgər qanunlar işləyir, sistem vətəndaşlarına təhlükəsizlik və ədalət hissi bəxş edirsə, o, öz əsas vəzifəsini yerinə yetirmiş olur. İnsanlar hüquqlarını müdafiə edə bildikləri bir cəmiyyətdə yaşamaq istəyirlər. Əgər bu, güclü və sabit bir cəmiyyət çərçivəsində mümkündürsə, idarəetmə modelinin hansı olduğu ikinci dərəcəli bir məsələdir.
Sabiq Sovet İttifaqının dağılmasından sonra postsovet məkanı ölkələrinin bir çoxu öz gələcəklərini Qərblə bağlamağa ümid etdilər, NATO və Avropa İttifaqına inteqrasiyanı inkişaf və sabitliyin açarı kimi gördülər. Ancaq Qərbin inkişaf və firavanlıq mənbəyi olacağı gözləntiləri tez-tez özünü doğrultmadı. Bu məqamda Ukraynanı misal göstərmək olar. 1991-ci ildən başlayaraq, Ukrayna Avropa və ABŞ ilə dərin inteqrasiyaya can atırdı. Bu strategiya nəticəsində Ukrayna mütəmadi böhran vəziyyətinə düşdü, şərqdəki münaqişələr və ərazi itkiləri ilə üzləşdi. Qərbdən alınan maliyyə və hərbi yardımlar problemləri həll etməyə kifayət etmədi. Ölkənin Avropa İttifaqına və ya NATO-ya tam üzvlük məsələsi hələ də açıq olaraq qalır.
Digər bir nümunə isə Gürcüstandır. 2003-cü ildə "qızılgül inqilabı"ndan sonra Gürcüstan Qərbdən kömək gözləyərək Avroatlantik inteqrasiyanı məqsəd qoydu. Fəqət 2008-ci ildə Rusiya ilə baş verən münaqişə Qərbin dəstəyinin məhdudiyyətlərini göstərdi. Həlledici anlarda, müharibə başladıqda, Gürcüstan Qərbdən gözlədiyi yardımı almadı. Bununla da NATO və Avropa İttifaqına qoşulma istiqamətindəki səyləri yavaşladı.
Moldova da uzun illərdir Rusiya və Avropa arasında geosiyasi uçurumda qalıb və Qərbə yönəlmiş ümidləri doğrulmadı. Moldova Avropa İttifaqına inteqrasiyaya və islahatlara böyük enerji sərf etsə də, ölkə hələ də daxili sabitlik və iqtisadi problemlərlə üzləşir. Dondurulmuş Dnestryanı bölgə münaqişəsi hələ də həll olunmamışdır və bütün səylər cəmiyyətin həyat şəraitində nəzərəçarpacaq irəliləyişə gətirib çıxarmadı.
Bu ölkələrin əsas səhvlərindən biri gələcəklərini yalnız bir güc mərkəzi - Qərb ilə bağlamaq oldu. Qərbə və ABŞ-a birtərəfli orientasiya böhranlara və məyusluğa səbəb oldu. Hər hansı dövlətin siyasi sistemi və xarici siyasəti çevik olmalı, dəyişən beynəlxalq şəraitə uyğunlaşa bilməlidir. Tək bir bloka çox sıx bağlanmaq qlobal qeyri-müəyyənlik şəraitində dövlət üçün fəlakətli ola bilər.
Məsələn, Belarusu götürək. Digər ölkələr Qərbin dəstəyinə böyük ölçüdə güvənərkən, Minsk çoxvektorlu siyasət formalaşdıraraq həm Moskva, həm də Pekinlə yaxşı əlaqələr qurmağa nail oldu. Belarusun siyasi sistemi Qərb liberalları tərəfindən tənqid olunsa da, onun müxtəlif güc mərkəzləri arasında tarazlıq yaratma strategiyası ölkənin müəyyən müstəqilliyini qorumasına və postsovet dövlətlərinə xas olan kəskin böhranlardan yayınmasına imkan verdi.
Bu zaman Mərkəzi Asiya ölkələri, məsələn, Qazaxıstan və Özbəkistan da uğurlu çoxvektorlu yanaşmanın nümunələrini göstərir. Eyni zamanda Rusiya, Çin və digər böyük dövlətlərə istiqamətlənərək, bu ölkələr tək bir tərəfdən asılılığa düşməkdən yayınmış və daha sabit, balanslaşdırılmış xarici siyasət yürütmüşlər. Məsələn, Qazaxıstan "İpək Yolu" təşəbbüslərində Çinlə fəal iştirak edir, Rusiya ilə iqtisadi əlaqələrini dəstəkləyir və Avropa ilə münasibətləri gücləndirməyə çalışır. Bu yanaşma region ölkələrinə öz xarici və iqtisadi əlaqələrini müxtəlifləşdirməyə, kəskin siyasi çalxalanmalardan yayınmağa imkan verdi.
Bu nümunələrdən çıxarıla biləcək əsas dərslərdən biri dar xarici siyasət yanaşmasından imtina etmək zərurətidir. Yalnız Qərbə və ya hər hansı bir bloka bel bağlamaq riski fəlakətli nəticələrə gətirib çıxara bilər. Beynəlxalq münasibətlər bu gün o qədər dəyişkən və proqnozlaşdırıla bilməyən hala gəlib ki, uzunmüddətli perspektivdə yalnız bir güc mərkəzinə yönəlmək təhlükəli ola bilər. Böyük güclər arasındakı qlobal rəqabət getdikcə artır və uğurlu ölkələr, maraqlarını tarazlamağı bacaran, dünya arenasında öz mövqeyini möhkəmləndirmək üçün imkanlar axtaranlardır.
Günümüzün reallıqları postsovet ölkələrinin öz strategiyalarını yenidən nəzərdən keçirməsini və dünyanın getdikcə çoxqütblü bir formaya keçdiyini dərk etməsini tələb edir. ABŞ, Avropa İttifaqı, Çin, Rusiya, Türkiyə - bunlar yalnız bəzi oyunçulardır ki, onlarla münasibətləri öz milli maraqlarını unutmadan qurmaq lazımdır. Dövlətlər üçün ən vacib amil milli maraqlardan çıxış edərək hərəkət etmək və hər hansı bir xarici tərəfdaşdan həddindən artıq asılılıqdan qaçmaqdır.
Tək tərəfli asılılıq heç vaxt uğurun qarantı olmur, əksinə, bu, həssaslıq yoludur. Tarixi nümunələr göstərir ki, xarici siyasətdə çevikliyin olmaması dramatik nəticələrə, hətta beynəlxalq arenada suverenliyin və təsirin itirilməsinə səbəb ola bilər.
