Respublikada ildən-ilə tikinti işlərinin həcmi artır. İş həcminin artması təbii olaraq istehlak edilmiş beton, dəmir-beton, asfalt beton, səki plitələri, arakəsmələr və sairin miqdarının artmasına səbəb olur. Bildiyiniz kimi, yuxarıda göstərilən qarışıqların və konstruksiyaların istehsalı üçün əsas aqreqat çınqıl və qumdur, bununla əlaqədar xammalın, əsasən çınqıl-qum kütləsinin çıxarılması və emalı ildən-ilə artır.
Bu gün Azərbaycanda fəaliyyət göstərən kiçik çayların daşqın sahələri praktik olaraq çınqıl kütləsinin çıxarılmasının yeganə və təbii mənbəyidir. Bəzi ərazilərdə köhnə çay daşqınları zonalarında daş karxanalarının salınması çox nadir haldır və bu vəziyyət otlaq torpaqlarının dövriyyədən çıxarılmasına gətirib çıxarır.
Beləliklə, bu gün respublikanın bütün kiçik çaylarının qeyri-mədən materialların (çınqıl, qum) olduğu daşqın sahələrində karxanalar yaradılıb. Çınqıl-qum karxanaları bəzən çayların sel sahillərində o qədər tez-tez yaradılır ki, bu çaylarda praktik olaraq boş yer qalmır. Daşqın sahəsindən çıxarılan çınqıl-qum kütləsi qəbul edilmiş texnologiyaya uyğun olaraq yuyulmaya məruz qalır: tərkibindəki üzvi maddələr və lil materialları ondan yuyulur və daha sonra yuyulma yolu ilə çınqıl kütləsi qumdan ayrılır. Bu prosedurlardan sonra çınqıl kütləsi qranulların ölçüsünə görə sıralanır, ondan iri qranullar çınqıl daş əldə etmək üçün doğranmaya gedir, kiçik olanları isə doldurucu kimi istifadə olunur.
Qeyd etmək lazımdır ki, tikintinin təqribən 90-95%-də çınqıldan əldə edilmiş xırda daşlardan istifadə edilir. Azərbaycanın demək olar ki, bütün çaylarından əldə edilən çınqılın tərkibinə baxaq. Bu material 200-500 kq/sm2 aralığında bir möhkəmlik dərəcəsinə malikdir, çınqılın mexaniki gücünü xarakterizə edir və silindrdə çınqılı əzməklə müəyyən edilir. Yol tikintisində istifadə edilən çınqıl üçün göstərilənlərə əlavə olaraq, aşınma (sürtülmə) dərəcəsini bilmək üçün test edilir.
Ümumiyyətlə, çayların sel sahillərində çınqıl-qum kütləsinin olması olduqca əlverişli bir vəziyyətdir, çünki beton və digər tikinti işləri üçün aqreqat əldə etmək üçün böyük xərc və zəhmət tələb edən işlərin görülməsinə ehtiyac qalmır. Ərazisindəki çaylarda çınqıl-qum kütləsi olmayan bir çox ölkə var və bəzən qırıntıları (şeben) başqa dövlətlərdən alıb idxal etməli olurlar. Ancaq Azərbaycanın demək olar ki, bütün çaylarında qeyri-mədən materialların olması həm ekologiya, həm ətraf mühitin qorunması məsələlərində, həm də tikintinin özünün keyfiyyətində böyük problemlərə səbəb olub. Fakt budur ki, hər il çayların daşqın sahələrindən milyonlarla kubmetr çınqıl-qum kütləsinin xaotik və sistemsiz şəkildə çıxarılması fəlakətli hadisələrə gətirib çıxarır.
Beləliklə, qum və çınqıl materiallarının barbar istifadəsinə məruz qalan çaylarda nəinki balıq, xərçəngkimilər və digər canlılar tapmaq praktik olaraq mümkün deyil. Hətta qurbağalar da itdi. Bu çayların sahilləri sürüşür və vaxtaşırı daşqınlar olanda çayların çılpaq hissələrində bir neçə metr dərinlikdə dərələr yaranır. Bu çaylarda körpü dayaqları, kanal tənzimləyən və sahil mühafizə tikililəri dağıdılır, boru kəmərləri, sifonlar və barajlar məhv olmaq təhlükəsi ilə üzləşir. Daş karxanaları ərazilərindəki çay sahilləri dəqiq konturlarını itirir. Son illərdə respublikanın bəzi bölgələrində intensiv çınqıl yığılması, çay kənarındakı yüksəkliklərdə sürüşmələrə və hətta dağların sürüşməsinə gətirib çıxarır ki, bu da gələcəkdə ciddi kataklizmlərlə üzləşmək deməkdir.
Mövcud qanunvericilik karxana sahiblərindən eroziyanın qarşısını almaq üçün hər cür qoruyucu tədbirlərin görülməsini tələb etsə də, bu sahədəki xəsislik, nəzarətsizlik və cəzasızlıq real müsbət nəticələrə mane olur. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, çay daşqınlarının çınqılından əldə edilən material - çınqıl daş, xüsusilə avtomobil yollarının tikintisi üçün “zəif” bir materialdır. Asfalt beton istehsalında və yolun üz hissəsinin döşənməsində 200-500 kq/sm2 markalı çınqıl daşların istifadəsi düzgün deyil, çünki nəqliyyat vasitələrinin təkərləri altında sıx bir aşınmaya məruz qalır və vaxtaşırı bərpa edilmədiyi təqdirdə aşınma təbəqəsi, yolun üz örtük qatı deformasiyaya uğrayır və çökür.
Bu vəziyyətdən çıxış yolu, dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində olduğu kimi, kiçik çayların daşqın sahələrindən çınqıl çıxarılmasının qadağan edilməsi və lazım olan materialın qayaların və süxurların işlənməsi yolu ilə alınmasına keçid ola bilər. Üstəlik, Azərbaycanda çınqıl və qum istehsalı üçün uyğun qaya suxurları var: qranit, bazalt, diabaz, qabbro və s. Bu materiallar 1000-1400 kq/sm2 sərtliyə malikdir və tikintidə uğurla istifadə edilə bilər. Bu məqsədlər üçün respublika ərazisində, qeyri-mədən maddələrin çıxarılması və emalı üçün 3-4 mərkəzləşdirilmiş dağ karyerlərin yaradılması zəruridir.
Tikintinin əsas hissəsinin Bakı şəhərində həyata keçirildiyini nəzərə alsaq, materialların mövcudluğundan asılı olaraq, bir və ya iki daş karxanası paytaxta mümkün qədər yaxın yerləşdirilməli, qalan hissəsi respublika ərazisinə səpələnməlidir. Qaya suxurlarının karyerlərinin təşkili əhəmiyyətli bir investisiya tələb edir. Bunun üçün respublikada partlayış işlərinin aparılması üçün ixtisaslaşmış bir təşkilat yaratmaq, müasir əzmə-seçmə avadanlıqları almaq, materialların keyfiyyətinə nəzarət laboratoriyaları təşkil etmək, dəmir yolu stansiyası platformaları, dəmir yolu dalan nöqtələri tikmək, dumkar vaqonları, elektrik lokomotivləri, teplovozlar və s. almaq lazımdır. Xərc çox olsa da, gec-tez respublika bu təklifə gəlməlidir, əks təqdirdə ərazimizdəki kiçik çaylar ölü çaylara çevriləcək, sürüşmələr artacaq, çaylardakı körpülərin və digər tikililərin intensiv şəkildə dağıdılması halları çoxalacaq və ölkə ildən-ilə kiçik çayların kanal tənzimlənməsi işlərinin icrası üçün xeyli investisiya ayırmaq məcburiyyətində qalacaq.
Sözardı
Qeyri-mədən materialların daşqın mədənlərindən dağ süxurlardan çınqıl istehsalına keçid epoxal əhəmiyyətə malik olacaq. Qayadan çıxarılan 1 m3 çınqılın dəyəri sel sahəsindən çıxan 1 m3 çınqıl daşdan xeyli baha olmasına baxmayaraq, paralel olaraq respublikaya ekologiya və ətraf mühitin qorunması sahəsində böyük bir xidmət göstərəcəyik. Çaylarımızı canlandıracağıq, balıq yetişdirməyimizi genişləndirəcəyik, kanal tənzimləməsindəki illik investisiyaların həcmini aradan qaldıracağıq, dənizi və çayları bulanıqlıqdan qurtarıb, təbiətimizi gələcək nəsillər üçün qoruyacağıq. İnşaatçılar üçün bu keçid istifadə olunan materialın keyfiyyətində və strukturun davamlılığında kəskin bir inkişafa səbəb olacaq.
Buna paralel olaraq qeyd etmək lazımdır ki, Bakıda və digər böyük şəhərlərdə tikinti bumu bitib, buna görə də dağ süxurlarından çıxarılacaq yeni materiallara keçid, istənildiyi təqdirdə 3-4 il ərzində həyata keçirilə bilər. Eyni zamanda, təcili olaraq şimal çaylarındakı bütün karxanaları bağlamaq lazımdır: Vəlvələçay, Gil-giləçay, Qudialçay, Caqacuqçay, Qaraçay və sair, həmçinin cənub çaylarından da Lənkərançay, Viləşçay, Astaraçay və s. 4-5 il ərzində çınqıl-qum kütləsinin cənub və şimal çaylarından çıxarılması qadağası ilə əlaqədar olaraq Şəki-Zaqatala zonasında yerləşən Katexçay, Kürmükçay, Qaraçay, Kişçay, Şinçay, Talaçay, Balakənçay və onların qollarında çıxarılmasına icazə verilməlidir. Xoşbəxtlikdən bu zonada bir dəmir yolu var və çıxarılan materialların maya dəyəri ilə daşınması məqbul həddə olacaq.
Amma, 4-5 ildən sonra bu çaylardan qum-çınqıl çıxarılması qəti qadağan edilməli və bu ərazilərdəki icra hakimiyyətləri daşqın sahələrində daş karxanaları üçün yer ayırmaq hüququndan məhrum olunmalıdır. Əks halda fəlakət qaçılmaz olacaq...
Mahir Ələkbərov,
Azərbaycan SSR-in keçmiş yol nazirinin müavini //AYNA.AZ//
