Qlobal energetika keçidinin yeni üfüqləri

Bir vaxtlar neft sadəcə kraliça deyildi – o, qlobal iqtisadiyyatın mütləq monarxı idi. “Qara qızıl” gündəliyi müəyyənləşdirir, karyeralar qurur və imperiyaları çökdürürdü. Amma hər monarxiyanın elə bir anı çatır ki, təbəələr artıq respublika barədə düşünməyə başlayır.

Bu gün reallıq budur: elektroavtomobillərin sayı artır, “yaşıl” enerji ucuzlaşır, investorlar daha seçici olur, hakimiyyət dəhlizlərində isə “dekarbonizasiya” sözü getdikcə daha çox səslənir. Sadə dillə desək: “tezliklə bu qara iksir bizə lazım olmayacaq”.

Bəli, neftə tələbat hələ də qalır – çünki məlum olduğu kimi, vərdiş ikinci simadır. Amma neftin artıq kraliça deyil, enerji dünyasının… fəxri dul qadınına çevrildiyini hesab edən adamların sayı da az deyil.

Bunun Azərbaycan üçün anlamı nədir?

Pessimistlərə qarşı çıxaraq qeyd etməliyəm: neft hələ qlobal səviyyədə mövqeyini təslim etməyə hazırlaşmır. Onsuz tanklar yeriməyəcək, təyyarələr uçmayacaq, kimya sənayesi alternativ tapmayacaq. Milyonlarla kilometr boru xətlərini və zavodları on il ərzində yenidən qurmaq mümkün deyil. Dünya üçün neft hələ də “kraliça” olaraq qalır. Yaşlanmağına baxmayaraq...

Amma Azərbaycan üçün mənzərə başqadır: ehtiyatlar məhduddur, hasilat ildən-ilə bahalaşır, büdcənin neft gəlirlərindən asılılığı isə həddindən artıq böyükdür. Buna görə də əgər dünya üçün neft hələ də “kraliça”dırsa, bizim üçün o, daha çox “fəxri dul qadındır”. Elə bu gündən başlayaraq, iqtisadiyyat üçün yeni “qarderob” hazırlamağın vaxtıdır.

Tükənən resurs

Demək olar ki, üç onillik ərzində ölkə neftin ritmi ilə yaşayıb – həm dollar, həm də adrenalin baxımından. Geosiyasi əhəmiyyət? Var idi. Büdcəyə sabit gəlir? O da var idi. Amma hər bir resursun həddi var, xüsusilə də bərpa olunmayan resursun.

BP-nin məlumatına görə, Azərbaycanda hələ təqribən 7 milyard barel neft ehtiyatı mövcuddur. Nəzəri olaraq, bu, 20–25 ilə çatar. Amma praktikada daha az müddətdir. Niyə? Bəli, hələ işlənməmiş yataqlar var, hətta “Azəri-Çıraq-Günəşli” yatağının ehtiyatları da tam tükənməyib. Amma dərinlikdən neft çıxarmaq daha baha başa gəlir, yeni yataqların işlənməsi nəhəng sərmayələr tələb edir, dünya bazarında satmaq isə getdikcə daha az gəlirli olur. “Əsrin müqaviləsi” hələ qüvvədədir, amma məlum olduğu kimi, əsr əbədi deyil.

Kulminasiya buradadır: biz ya limondan son damlanı sıxdığımız kimi köhnə modeldən də son damlanı sıxırıq, ya da resurslarımız olduğu müddətdə yeni gələcəyin qurulmasına başlayırıq.

Problem nədədir?

Asılılıqda. Maliyyə, düşüncə və hətta estetika baxımından asılılıqda.

Dövlət Neft Fondu uzun müddət büdcənin 60%-ə qədərini təmin edib. Bu, inadla peşə öyrənməkdən imtina edərək valideynin pul köçürmələri ilə yaşamağa bənzəyir. Amma valideynlər artıq işarə edir: “oğul, iş axtar”. İqlim kimi dünya qiymətlərini də proqnozlaşdırmaq getdikcə daha çətin olur. Bir barel üçün 40 dollar? Fantastika deyil, kifayət qədər real ssenaridir. Nə etməli? Cavab aydındır: diversifikasiya sadə zərurətdir.

İlk addımlar: yaşıl, amma hələ zəif

Ədalət naminə deməliyəm: Azərbaycan yerində saymır. Artıq günəş və külək elektrik stansiyaları tikilir, Masdar və ACWA Power ilə müqavilələr imzalanıb, “yaşıl hidrogen”, “təmiz enerji ixracı”, “Qara dənizin dibindən kabel” sözləri səslənir. Potensial çox böyükdür, nəhəngdir! Xüsusilə Xəzərin sahilində – külək elə əsir ki, Bakıdakı bütün kondisionerləri eyni anda işlətməyə yetər.

Biz incə bir sərhəddə balans saxlayırıq: bir əllə hələ də “neftə” söykənirik, digər əllə isə ehtiyatla “yaşıl” gələcəyi yoxlayırıq. Ancaq nə qədər çox yerimizdə sayırıqsa, gələcəyin bizsiz gəlməsi riski bir o qədər də artır – və o zaman qonşuları deyil, öz əldən verilmiş imkanlarımızı izləməyə məcbur olacağıq. Yeni iqtisadiyyata keçid vitrindən ibarət deyil, təməlin yenidən qurulmasıdır.

Qonşular nə edir?

Rusiya gəmidəki xilasetmə dairəsi kimi neft və qazdan yapışıb, eyni zamanda “texnoloji suverenlik” haqqında iddialara milyardlarla vəsait xərcləyir.
Gürcüstan fəal şəkildə hidroenergetikaya yönəlib, amma hər yeni layihə yerli əhalinin etirazları ilə qarşılaşır: ekologiya enerjiyə qarşı.
Türkiyə isə əksinə, aqressiv şəkildə külək və günəş enerjisini inkişaf etdirir və artıq bu “yaşıl yarışda” bir çox qonşunu qabaqlayıb. Orada mübahisə mövzusu “keçməliyikmi” deyil, “necə daha tez keçək”dir.
İran sanksiyalara və öz neft-qaz ehtiyatlarına baxmayaraq, günəş energetikasına girişməyə çalışır: səhralar çoxdur, günəş şüası kifayətdir, amma texnologiya və investisiyalar çatışmır.
Ermənistan isə hidro və atom enerjisinə üstünlük verir. Ölçülərini nəzərə alsaq, bu daha çox “daxili istehlak üçün enerji” təsiri bağışlayır – gur iddialar yoxdur, amma böyük uğursuzluq da gözə dəymir.

Nefti nə əvəz edə bilər?

Ölkənin yeni gəlir sahələri tapa biləcəyi üç istiqamət var:

Tranzit və logistika. Biz Avrasiyanın demək olar, düz ortasındayıq. Şimal–Cənub və Şərq–Qərb dəhlizləri birbaşa üzərimizdən keçir. İnfrastruktur var, sadəcə ağıllı koordinasiya lazımdır. Arzu: region logistikasının sinir sistemi olmaq.

Qeyri-xammal ixracı. Aqrosənaye, yüngül sənaye, İT, turizm. Amma bunların hamısı “aranjeman” tələb edir. İT mütəxəssisləri startap mühiti olmadan işləməyə başlamayacaqlar. Avropa standartları olmasa, meyvələri ora göndərmək mümkün deyil. Turizm isə ən maraqlı sahədir.

Təmiz texnologiyalar. Əsl seçim budur. Ölkəni xammal ixracatçısından həll ixracatçısına çevirmək. Amma bu, yalnız bir şərtlə mümkündür: innovasiyalar üçün ekosistem yaratmalıyıq. Növbəti forum üçün növbəti təqdimatla kifayətlənsək, heç nə alınmayacaq.

Turizm – milli iddianın güzgüsü

Burada dürüst olmaq lazımdır. Mədəni turizmdə İtaliya, Misir, Çin və ya İspaniya ilə yarışa bilmərik. Onlar az qala XII əsrdən bu liqada oynayırlar. Turistlər ora ürəklərində arzu tutaraq gedirlər. Bizə isə hələlik maraq doğururuq deyə gəlirlər. Amma şans da məhz bundadır.

Azərbaycanın öz “markası” var – təəccüb faktoru. Turistlər heyrətlənir: “Yeraltı keçidlərdə eskalatorlar? Elektron dövlət xidmətləri? Bakı gecə vaxtı “Ülgüc üzərində qaçan” (Blade Runner) filminə dekorasiyası kimi görünür!” Və bu zarafat deyil. Azərbaycanın təqlid etməyən, əksinə, icad edən ölkəyə çevrilmək imkanı var.

Bəs niyə texnoloji turizmi inkişaf etdirməyək? Rəqəmsal muzeylər, AR-marşrutlar. Təxəyyül bir az işə salınsa, siyahı daha da cazibədar görünər:

Holoqrafik bələdçilər və “Canlı kitablar” – İçərişəhər və ya Qobustanda turistə insan deyil, tarixin canlanmış personajı bələdçilik edir.

Yeraltı neft muzeyi – artıq işləməyən real quyulara enmək olur və burada “qara qızıl”ın tarixi və ölkənin enerji mərkəzinə çevrilməsi multimedialı formada göstərilir.

Dronlarla hava turları – sadəcə helikopter uçuşu yox, turistlər üçün fərdi “kapsullu dron-taksi” təşkil edilir.

Kulinariya kvant turizmi – ənənəvi Azərbaycan yeməklərinin molekulyar mətbəx elementləri və AR-effektlərlə təqdim olunduğu restoranlar.

Bax o zaman bizə yalnız maraq xətrinə deyil, möcüzə gözləntisi ilə də gələcəklər. Amma bütün bu layihələr onları reallaşdıracaq insanlarsız yalnız gözəl təqdimat olaraq qalacaq. Bizə kreativ sənaye, AR (əlavə reallıq) və VR (virtual reallıq) mütəxəssisləri, yeni nəsil turizm menecerləri lazımdır. Bu, turizmdə böyük imkanlar açır: muzeylərdə canlanan eksponatları göstərən AR-bələdçilər, evdən çıxmadan görməli yerlərə səyahət imkanı verən VR turizm.

Hazırda ölkəmizdə Turizm İnstitutu var. Amma o, hələ də əsasən mühasib, menecer və marketoloqlar yetişdirir – digər universitetlərin də yetişdirdiyi eyni mütəxəssislər. Ola bilsin, artıq tədris proqramlarını radikal şəkildə yeniləmək vaxtıdır: AR/VR inkişafı, rəqəmsal marşrut dizaynı və kreativ layihələrin idarəçiliyi əlavə edilməlidir. Amma bu cür kadrlara tələb yalnız o zaman peyda olacaq ki, cəmiyyət həqiqətən texnoloji turizmin potensialına inansın.

Yekun akkord

Azərbaycanın hələ vaxt ehtiyatı var. Nə qədər ki, neft hələ də satılır, gələcəyə sərmayə qoymaq olar. Amma bu vaxt daralır.
Əgər bu anı qaçırsaq, yatıb modernləşməni yuxuda görən, dünyanın arxasınca qaçan ölkəyə çevriləcəyik – avtobusu çatmayaraq onun arxasınca qaçan məktəbli kimi.
Amma fürsətdən istifadə etsək, “keçən əsrin təchizatçısı” yox, yeni yaşıl iqtisadiyyatın tamhüquqlu oyunçusu ola bilərik.
Və onda neft faciə kimi yox, gözəl ifa olunmuş final akkordu kimi tarixə qovuşacaq.

Fuad Rəsulov - pressklub.az