İsrail – İran müharibəsi: Azərbaycan üçün risklər

Şimal-cənub və şərq-qərb ticarət-iqtisadi yollarının kəsişməsində yerləşən coğrafi mövqeyi Azərbaycanı Asiya və Qərb ölkələri üçün çox mühüm, əvəzolunmaz strateji tərəfdaşa çevirdiyi və böyük faydalar gətirdiyi halda, bu hal həm də onun sərhədlərində böhran vəziyyətində ölkə üçün böyük risklər yaradır. Xüsusilə, indi baş verdiyi kimi, Azərbaycanın təhlükəsizlik və enerji, müdafiə, kəşfiyyat və ticarət sahələrində çoxdankı strateji tərəfdaşı olan İsrail ilə strateji əlaqələri mürəkkəb və ziddiyyətli olan, əməkdaşlıq və mehriban qonşuluq münasibətlərinin gərginliklə tez-tez dəyişməsi ilə səciyyələnən qonşu müsəlman İranı arasında hərbi münaqişənin başlanmasından sonra baş verib. Hər iki ölkə regionun mühüm oyunçularıdır, lakin onların maraqları və regional məsələlərə yanaşmaları çox vaxt üst-üstə düşmür.

Geosiyasi mövqeyinin xüsusiyyətlərini və etnosiyasi amilləri nəzərə alaraq, İran ilə İsrail arasında hərbi münaqişənin Azərbaycan üçün riskləri və ehtimal olunan nəticələrini nəzərdən keçirək.

1. Azərbaycan üçün hərbi və geosiyasi risklər

1.1. Cənub sərhədində sabitliyin pozulması təhlükəsi:

- İranla sərhəddə (689 km) birbaşa təhlükə: istənilən irimiqyaslı münaqişə İran qoşunlarının sərhədyanı ərazilərdə aktivləşməsinə, hava hücumundan müdafiənin, kəşfiyyatın gücləndirilməsinə, eləcə də İnqilab Keşikçiləri Korpusunun (SEPAH) Azərbaycan yaxınlığında potensial yerləşdirilməsinə səbəb ola bilər;

- Sərhəddə təxribatlar və ya İran tərəfinin hibrid addımları ehtimalı, xüsusən də rəsmi Tehranın Bakının İsrail maraqlarını dəstəklədiyinə dair şübhələrini nəzərə alsaq, artır.

1.2. İsrailin Azərbaycandakı obyektlərinə mümkün zərbələr:

- İran İsraillə bağlı istənilən obyekti, hətta hərbi xarakterli olmasa belə, qanuni hədəf hesab edə bilər.

1.3. İrandan təzyiq:

- Təbliğat müharibəsinin aktivləşməsi: İran şiə birliyi faktorundan, İsraillə əməkdaşlığa görə Bakıya qarşı “küskünlük”dən, Azərbaycanın daxilindəki dini dairələrə təsirdən istifadə edə bilər;

- Azərbaycanın infrastrukturuna qarşı kiber təcavüz, hətta cənubdakı agentlər vasitəsilə təxribat mümkündür.

2. Etnosiyasi amil - İrandakı azərbaycanlılar

2.1. Səfərbərlik riski:

- İran etnik azərbaycanlıları (Təbriz, Urmiya, Zəncanda və s. 30-40 milyon nəfər yaşayır) İsrailə qarşı müharibəyə səfərbər edə bilər ki, bu da müəyyən etirazlara səbəb ola bilər: daxili etirazlar (fars rejimi üçün döyüşmək istəməməsi), millətçi yüksəliş, muxtariyyət və hətta müstəqillik tələbləri;

- Bu zaman Bakının təhrikçilikdə ittiham olunma riski var, hətta bu işə qarışmasa da.

2.2. Bakıya artan rəğbət:

- Etnik azərbaycanlılar İranın ərazi bütövlüyünə təhlükə kimi qəbul edəcəyi Azərbaycanla pozitiv identikliyə daha da meyl edə bilər;

- Bu, repressiyalara, təmizləmələrə, mədəniyyət ocaqlarının bağlanmasına, həbslərə səbəb ola bilər.

3. Humanitar nəticələr - qaçqınlar və böhran

3.1. Azərbaycana qaçqın axını:

- Raket silahlarından və aviasiyadan istifadə ilə müharibə baş verərsə, İranın şimal-qərbindən Naxçıvana və Azərbaycanın cənubuna qaçqın axını (əsasən türk əsilli) ola bilər.

Bu amil səbəb ola bilər:

- xüsusilə infrastrukturu zəif olan regionlarda iqtisadiyyata təzyiq;

- qaçqın adı altında radikalların, SEPAH və ya “Hizbullah” agentlərinin nüfuz etmə riski;

- müvəqqəti yaşayış düşərgələrinin yaradılması, beynəlxalq humanitar missiyaların işi.

3.2. Gürcüstana və Şimali Qafqaza təzyiq:

- Azərbaycandan Gürcüstana, hətta Dağıstana qaçqın axını gedə bilər ki, bu da humanitar böhran üçün tranzit dəhliz yaradacaq;

- Bu, Rusiyada reaksiyaya səbəb ola bilər – nəzarətin gücləndirilməsi, sərhədin hərbiləşdirilməsi, regionda maraqların toqquşması üzərində oynamaq cəhdləri.

4. Siyasi nəticələr

4.1. Azərbaycanın regional təhlükəsizlikdə rolunun artması:

- Qərb və İsrail Bakını İrana qarşı strateji bufer kimi qəbul edəcək, ola bilsin ki, kəşfiyyat məlumatları, texnologiya, raketdən müdafiə təchizatını artıracaq;

- Bu, Azərbaycanın rolunu gücləndirəcək, eyni zamanda Tehrandan düşmənçilik dərəcəsini artıracaq.

4.2. İranın müttəfiqlərinin təzyiqi:

- Azərbaycanın münaqişədən uzaqlaşması üçün Rusiya, Türkiyə və ya regiondakı rusiyapərəst oyunçuların mümkün təzyiq tədbirləri.

4.3. Nəqliyyat dəhlizlərinin zəifliyi:

- Müharibə Azərbaycandan keçən tranzit yollarına (Orta Dəhliz), Çindən Xəzər dənizi və Transqafqaz vasitəsilə Avropaya tədarüklərə təsir göstərə bilər;

- Raket təhdidləri zamanı sığorta və logistika bahalaşacaq ki, bu da investisiya axınını zəiflədəcək.

5. Cənubi Qafqazda balansın dəyişdirilməsi

Əgər qaçqın axını və sabitliyin pozulması geniş miqyaslıdırsa:

- Ermənistan Azərbaycandakı humanitar böhrandan Qərbi diplomatik şəkildə səfərbər etmək üçün istifadə etməyə cəhd edə bilər;

- Gürcüstan Avropanın öhdəlikləri və İranla bağlı narahatlıqlar arasında təzyiq altında olacaq;

- Rusiya “sabitləşdirici rol” təklif edərək Ermənistanda və Şimali Qafqazda mövqelərini gücləndirə bilər.

Nəticə

Azərbaycan son dərəcə həssas, eyni zamanda strateji baxımdan mühüm mövqedə olur. Bu halda Azərbaycan:

- İsrail/Qərb üçün bufer, humanitar mərkəz və tərəfdaş kimi çıxış edərək regional və beynəlxalq mövqelərini gücləndirə bilər;

- lakin eyni zamanda daxili təxribatlarla, cənubdan gələn hərbi təhlükə və humanitar böhranla üzləşmək riskləri var.

Ssenariləşmiş proqnoz

1. İran ilə İsrail arasında münaqişə infrastruktura hücumlarla məhdudlaşır, irimiqyaslı quru müharibəsi olmadan, ABŞ və Aİ vəziyyətin gərginləşməsindən qoruyur, Azərbaycan balanslı, neytral dost mövqe tutur, Tehranı təxribata çəkmədən, lakin kulis arxasında İsraillə əməkdaşlığı davam etdirir.

Nəticələr: Cənub sərhədində sabitlik qalır, qaçqınlar yoxdur və ya onların sayı minimaldır, Azərbaycan regional sabitlikdə mühüm tərəfdaş kimi tanınır - İsrail, Türkiyə, ABŞ tərəfindən Bakının diplomatik rolu, o cümlədən vasitəçilik və ya İran vətəndaşlarına humanitar yardım çərçivəsində gücləndirilir, Zəngəzur və Orta dəhlizlərin inkişafı davam edir.

2. Münaqişə şiddətlənir, İran ilə İsrail arasında raket və dron hücumları davam edir, o cümlədən proksilər (“Hizbullah”, Yəmən husiləri), İran sərhəd təhlükəsizliyini gücləndirir, səfərbər olur, Azərbaycanın cənubunda təzyiqlər hiss olunur.

Nəticələr: Qaçqın axını - 50 mindən 100 minə qədər insan Azərbaycanla sərhədi keçir - əsasən etnik azərbaycanlılar və kürdlər. Düşərgələr, humanitar əməliyyatlar və nəticədə sosial yüklər artır.

Azərbaycanın daxilində təxribat təhlükəsi və ya təxribat aktları təhlükəsi yaranır: kiberhücumlar, dini təbliğat.

İsrail Bakı ilə hərbi-texniki əməkdaşlığı, o cümlədən PUA-ların və müşahidə sistemlərinin tədarükü sahəsində əməkdaşlığı intensivləşdirir.

Gürcüstan və Ermənistan qaçqınların tranzitindən əziyyət çəkir. Cənubi Qafqazda vəziyyət gərgindir, lakin kritik deyil. İrandan təhdidlər tez-tez olur, amma praktikada həyata keçirilmir.

3. İsrail ilə İran arasında ABŞ-ın iştirakı və raket/təyyarələrin geniş tətbiqi ilə genişmiqyaslı müharibə (ehtimal azdır).

Tehran Azərbaycanı şəriklikdə ittiham edir, onu “düşmən dövlət” elan edir.

Nəticələr: Bəzilərinin naməlum keçmişi olan kütləvi qaçqın axını (300-500 minə qədər), SEPAH və ya “Hizbullah” agentlərinin mümkün nüfuzu, sərhəd münaqişələri - İran tərəfdən raket və ya pilotsuz təyyarələrlə hücumlar, sərhəddə toqquşmalar.

İsrail Azərbaycanda hava hücumundan müdafiə sistemlərinin və pilotsuz bazaların yerləşdirilməsinə kömək edir, şiə radikallaşması artır, müəyyən ərazilərdə etirazlar yaranır.

Gürcüstan miqrasiya təzyiqinə görə sərhədləri bağlayır, Ermənistan beynəlxalq dəstək tələb edir, Rusiya və Türkiyə təsirlərini artırır: Moskva - Ermənistan və Xəzər dənizi vasitəsilə, Ankara - Bakıya hərbi yardım vasitəsilə.

Risklər:

- Enerji marşrutları boyunca təchizatın pozulması.

- İranla Azərbaycan arasında çatların dərinləşməsi.

- Ölkənin cənubunda fövqəladə vəziyyətin və ya məhdudiyyətlərin mümkün tətbiqi.

Kritik vəziyyətlərin qarşısını almaq üçün aşağıdakılar lazımdır:

1. Cənub sərhədinin möhkəmləndirilməsi: sərhəd nəzarəti, humanitar hazırlıq, filtrasiya düşərgələri.
2. Güclü diplomatik oyun: İranla açıq münaqişə olmadan İsraillə tərəfdaşlığı davam etdirmək.
3. İnformasiya müdafiəsi: İran təbliğatının və dövlət əleyhinə olan dini əhval-ruhiyyənin neytrallaşdırılması.
4. İranda azərbaycanlıların monitorinqi: humanitar gündəm, dəstək, lakin separatçı ritorika olmadan.

Hazırda isə Azərbaycan humanitar məqsədlərlə digər dövlətlərlə müvafiq koordinasiya çərçivəsində xarici vətəndaşların İrandan təxliyyəsi, təhlükəsizlik və logistika məsələlərinin, tibbi yardımın və təxliyyə zamanı nəqliyyat təminatının təmin edilməsi üçün Astara sərhəd-keçid məntəqəsində humanitar dəhliz açıb və bütün lazımi şərait yaradıb. Belə ki, Rusiyanın Çaykovski Simfonik Orkestrinin İranda qastrol səfərini başa vurmuş artistlərinin təxliyəsinə köməklik göstərilib.

Münaqişənin eskalasiyası kontekstində Azərbaycan yalnız böyük Yaxın Şərq müharibəsinin alovlanmayacağına ümid edə bilər. Eyni zamanda müxtəlif ssenarilərə hazırlaşmaq lazımdır…

AYNA.az