“KƏNDLƏR BOŞALIR, BÖLGƏLƏRDƏ İŞ YERLƏRİ AÇILMALIDIR...”

Tanınmış iqtisadçı alim, istiqlalçı millət vəkili Vahid Əhmədov “AzPolitika”ya müsahibəsində 2026-cı ilin büdcə zərfi, gələn il ölkənin sosial-iqtisadi həyatı ilə bağlı gözləntilər və bu ətrafda digər mövzularla bağlı sualları cavablandırıb.

Müsahibənin ilk hissəsini təqdim edirik:

- Vahid müəllim, gələn ilin büdcə zərfinin Milli Məlis komitələrində müzakirəsi başlayıb. İqtisadiyyat və və Maliyyə nazirləri gəlir və xərclərlə bağlı rəqəmləri təqdim ediblər, amma hiss olunur ki, hökumətdə gələn illə bağlı müəyyən narahatlıq var. Siz necə dəyərləndirirsiniz 2026-cı ilin büdcə proqnozlarını?

- Əvvəla qarşıdan gələn Zəfər Bayramı münasibəti ilə xalqımızı, möhtəşəm qələbədə əməyi olan hər kəsi - başda Ali Baş komandan İlham Əliyev olmaqla əsgər və zabitlərimizi təbrik edirəm, şəhidlərimizi hörmətlə yad edirəm, qazilərimizə can sağlığı arzulayıram.

Bəli, 2026-cı il dövlət büdcəsi ilə bağlı müzakirələr artıq parlament komitələrində başlayıb, müəyyən təkliflər və rəqəmlər səsləndirilir. Amma əsas müzakirələr Milli Məclisin plenar iclasında aparılacaq. Həqiqətən də, 2026-cı ilin büdcə proqnozları 2025-ci ilin dövlət büdcəsindən ciddi şəkildə fərqlənmir. Yəni, ciddi artımlar yoxdur. Həm büdcənin xərclər hissəsində, həm də gəlirlər hissəsində cüzi artım var. Bu isə böyük artım sayılmır. Büdcənin xərclər hissəsi təxminən 41 milyard 700 milyon manata yaxındır, gəlirlər hissəsi isə təxminən 38 milyard manat civarındadır. Yəni rəqəmlər böyükdür, amma artım tempi yüksək deyil. Hətta diqqət etsək, dövlət başçısı Milli Elmər Akademiyasında çıxışı zamanı qeyd etdi ki, Ümumi Daxili Məhsulda artım yoxdur. Bu da müəyyən suallar doğurur. Cənab Prezident bildirdi ki, neft hasilatının azalması, dünya bazarlarında baş verən problemlər, neftin qiymətinin aşağı düşməsi və digər amillər Azərbaycanın dövlət büdcəsinə təsir edir. Amma əvvəlki illərlə müqayisədə bir sevindirici məqam var ki, əvvəllər dövlət büdcəsində neft gəlirləri çox yüksək rəqəmlərlə ifadə olunurdu, qeyri-neft sektoru isə aşağı idi. İndi isə vəziyyət dəyişib – neft gəlirləri azalsa da, qeyri-neft sektorunun payı artmaqdadır.

- Büdcə daxilolmaları ilə bağlı proqnozlarda artır, amma...

- Sadəcə artım tempi əvvəlki kimi yüksək deyil. Mən bir neçə dəfə demişəm ki, bu azalma özü də diqqət tələb edir, niyə qeyri-neft sektoru daha yüksək səviyyədə inkişaf etmir? Bizim kifayət qədər ehtiyatlarımız var, həmçinin investisiya qoyuluşları davam edir. Düzdür, hazırda böyük investisiyalar əsasən Qarabağ və işğaldan azad olunmuş ərazilərə, eləcə də Zəngəzura yönəldilib. Bu günə qədər 21 milyard manata yaxın vəsait xərclənib, gələn il də dövlət büdcəsində bu məqsədlə 3,5 milyard manat vəsait nəzərdə tutulub. Amma dövlət yalnız Qarabağdan ibarət deyil. Bundan əlavə, yeni iş yerlərinin açılması ölkə üçün çox böyük əhəmiyyət daşıyır. Azərbaycanda hazırda 14 iqtisadi rayon var, bir də Naxçıvanı əlavə etsək, bu say 15 olur.

- Yeri gəlmişkən, işğaldan azad olan bölgələrlə yanaşı Naxçıvanda da biznes vergidən azad edilib...

- Bəli. Ümumiyyətlə, Naxçıvanda müəyyən qədər işlərin getdiyi, inkişafın hiss olunduğu müşahidə edilir. Dövlət büdcəsindən bölgələrdə yeni iş yerlərinin açılması üçün vəsait ayrılır. Kənd təsərrüfatı bölgələrində kənd təsərrüfatı, sənaye və emal sahələrinin inkişaf etdirilməsi vacibdir. Hər bölgənin potensialına uyğun sahələrdə fəaliyyət göstərmək lazımdır. Yəni əgər biz yerlərdə iş yerləri aça bilmiriksə, insanların şəhərlərə axınının qarşısını almaq mümkün olmayacaq.

Diqqət etsək, bir çox rayonlarda kəndlər artıq boşalmaq ərəfəsindədir. Məsələn, Lerikə, Quba-Xaçmaz zonasına və Qərb bölgəsinə baxanda, bu vəziyyət açıq görünür. Buna görə də həmin bölgələrdə iş yerlərinin açılması çox vacibdir. Bundan başqa, 2026-cı il dövlət büdcəsində diqqət çəkən məqamlardan biri də vergi sistemində edilən bəzi dəyişikliklərdir. Vergilərdə müəyyən artımlar nəzərdə tutulub. Böyük olmasa da, ümumi götürəndə gəlir vergisində artım müşahidə olunur. Məsələn, 2025-ci ildə gəlir vergisindən təxminən 1,9 milyard manat gəlir nəzərdə tutulurdusa, 2026-cı ildə bu rəqəm 2,3 milyard manata çatdırılıb. Elektromobillərin və hibrid avtomobillərin idxalı vergidən azad edilmişdi, amma həmin müddət artıq başa çatıb. İndi yalnız tam elektriklə işləyən avtomobillər üçün güzəştlər qüvvədə qalacaq. Bu istiqamətdə güzəştlərin davam etməsi vacibdir, çünki ölkə daxilində artıq bəzi nəqliyyat vasitələrinin, o cümlədən avtobusların istehsalı həyata keçirilir. 2026-cı ilin dövlət büdcəsində artımların daha çox olmasını istərdim. Xüsusilə ÜDM artırılması üçün hökumətin əlavə tədbirlər görməsi vacibdir. Bu, ölkə iqtisadiyyatı üçün çox əhəmiyyətlidir. Ümumilikdə, 2026-cı ilin dövlət büdcəsini stabil, amma ehtiyatlı büdcə adlandırmaq olar.

Həmçinin, 2026-cı ildə pensiya sistemində də müəyyən artımlar olacaq – təxminən 1 milyon 100 min nəfəri əhatə edəcək. Bu artım təxminən 10 faizə yaxındır. Minimum pensiya məbləği 320 manat olaraq müəyyən edilib, eyni zamanda minimum əməkhaqqı da 400 manat səviyyəsində götürülüb. Bu artımlar çox yüksək olmasa da, müsbət addım kimi qiymətləndirilə bilər. Lakin problemlər də qalmaqdadır. Neft hasilatının və satışının azalması, dünya bazarlarında neft qiymətlərinin düşməsi Azərbaycanın büdcəsinə birbaşa təsir edir. 2026-cı ilin dövlət büdcəsində neftin bir barelinin qiyməti 65 dollar götürülüb. Amma bu rəqəmin dəyişməsi mümkündür – yəni bazardakı vəziyyətdən asılı olaraq qiymət daha da aşağı düşə bilər.

- Riskli rəqəmdir.

- Bəli, bu, doğrudan da riskli rəqəmdir. Neftin bir barelinin qiyməti 60 dollara qədər düşərsə, büdcənin xərclər hissəsindəki tələbatları qarşılamaq çətinləşəcək. Lakin xərclərə baxanda elə istiqamətlər var ki, onlar dövlət üçün strateji əhəmiyyət daşıyır. Cənab Prezidentin də vurğuladığı kimi,əsas məsələ dövlətin təhlükəsizliyinin təmin olunmasıdır. Bu sahəyə kifayət qədər böyük vəsait – 8 milyard manatdan çox məbləğ ayrılıb. Əlavə ehtiyac yarandıqda dövlət başçısı tərəfindən bu istiqamətə yenidən vəsait ayrılması istisna edilmir. Doğrudan da bu sahəyə diqqət çox böyükdür və belə də olmalıdır. Azərbaycan ordusu sürətlə inkişaf edir. Alınan silahların hamısı müasir və yüksək səviyyəlidir. Bununla yanaşı, ölkədə hərbi sənaye kompleksinin genişləndirilməsi istiqamətində ciddi işlər görülür. Müxtəlif zavodların tikintisi həyata keçirilir. Yəqin ki, iki ildən sonra bu sahədə Azərbaycanın çox güclü potensiala malik olduğunu daha aydın görəcəyik. Dövlət başçısının bu istiqamətə göstərdiyi diqqət, hərbi sənayenin inkişafına verdiyi dəstək böyük əhəmiyyət daşıyır. Çünki indiki beynəlxalq şəraitdə artıq qanunlar və bəyanatlar deyil, güc müəyyənedici amilə çevrilib. Hansı dövlət güclüdürsə, onunla hesablaşırlar. Eyni zamanda, dövlət başçısının siyasi iradəsi və liderlik səviyyəsi bu məsələdə əsas rol oynayır. Şükürlər olsun ki, son illərdə Prezident İlham Əliyevin həyata keçirdiyi siyasət uğurlu olub.

Rusiya ilə münasibətlərdə müəyyən yumşalma müşahidə olunsa da, hələ də bəzi problemlər qalır. Bununla belə, qonşu dövlətlərlə münasibətlərin sabit saxlanılması üçün səylər davam edir.

- Neft Fondundan büdcəyə transfert azalır, qeyri-neft sektorundan daxilolmalar artır. Bu, ilk baxışda müsbət hal kimi görünür, amma statistik rəqəmlərə baxanda mənzərə bir qədər fərqlidir. Yəni, ticarət dövriyyəsinin ümumi həcminə baxanda, xüsusilə qeyri-neft məhsullarının ixracında ciddi yüksəliş müşahidə olunmur. Daxildə qeyri-neft sektorunun istehsal etdiyi məhsulların həcmi də əvvəlki illərlə müqayisədə elə bir artım göstərmir. Eyni zamanda, ÜDM həcmi üzrə də ciddi dəyişiklik yoxdur. O zaman bu sektordan büdcəyə daxilolmalar necə artır?

- Mən başa düşürəm ki, ağır qeyri-neft sektorunun əsas xüsusiyyəti sənayedir, yəni əlavə dəyər yaradan və gəlir gətirən sahədir. O vaxt mənim İqtisadiyyat naziri ilə görüşüm olmuşdu. Söhbət zamanı demişdim ki, gəlin Azərbaycanda “Mercedes”in Qafqaz və Orta Asiya üzrə böyük avtomobil zavodunu açaq. İmkanımız da var idi, vəsaitimiz də. Təəssüf ki, bu addımı atmadıq. Onun əvəzində xırda istehsal sahələri yaradıldı, amma onlar böyük gəlir gətirmir. Buna görə də bu sahəni inkişaf etdirmək lazımdır. Biz idxalın strukturuna da baxmalıyıq. Niyə xaricdən bu qədər məhsul idxal edirik? Elə məhsullar var ki, onları Azərbaycanda istehsal etmək mümkündür. Bu sahəyə daha çox diqqət yetirilməlidir.

Düzdür, İqtisadiyyat Nazirliyi və hökumət qeyri-neft sektorunun inkişafı üçün müəyyən işlər görür. Məsələn, Qarabağda – Cəbrayıl, Ağdam, Kəlbəcər və Laçında tikinti işləri gedir, amma bunların hamısı dövlət hesabınadır, investor vəsait qoymur. Prezident son vaxtlar ərəb dövlətlərinin bank sistemlərinin və müxtəlif fondların rəhbərlərini qəbul edib. Onlar bəzi sahələrdə əməkdaşlıq etmək istəyirlər. Hazırda böyük bir layihə də hazırlanır – Xəzər dənizinin suyunun təmizlənib istifadəsi. Çünki su problemi artıq ciddi məsələyə çevrilib. Dünyada da, eləcə də Türkiyədə bu problem getdikcə dərinləşir. Şimal bölgələrində belə su çatışmazlığı müşahidə olunur.

Dövlət daxili problemləri həll etməyə çalışır, amma əlavə dəyər yaradan sahələrə də diqqət artırılmalıdır. İdxalın strukturu daim diqqət mərkəzində olmalıdır. Elə məhsullar var ki, biz onları xaricdən idxal edirik, halbuki Azərbaycanda onların istehsalını qurmaq mümkündür.

- Vergilərin artırılması, güzəştlərin ləğvi onu göstərir ki, hökumət qeyri-neft sektorunun gəlirlərini artırmağı qarşısına məqsəd qoyub. Lakin vergilərin artırılması, xüsusilə özəl sektorda əməkhaqlarının vergiyə cəlb olunması və güzəştlərin azaldılması bəzi şirkətlərdə ixtisarlara, nəticə etibarilə investisiyaların azalmasına səbəb ola bilər...

- 2026-cı il yanvarın 1-dən 2027-ci il yanvarın 1-nə dək 2500 manata qədər aylıq gəlirdən 3 faiz vergi tətbiq ediləcək.2026-2028-ci illərdə 2500-8000 manatdan artıq olan məbləğlərə mərhələli şəkildə 14 faizə qədər gəlir vergisi tutulacaq. Azərbaycan iqtisadiyyatı bu dəyişikliklərə müəyyən qədər hazırdır, lakin düşünürəm ki, gələcəkdə müəyyən endirimlərin tətbiqi zərurəti yaranacaq. Çünki Qarabağın bərpası ilə bağlı xərclər kifayət qədər böyükdür. Bu il üçün təxminən 21 milyard manat, gələn il isə 3,5 milyard manat nəzərdə tutulub. Ümumilikdə isə bu prosesə yüz milyardlarla vəsait tələb olunur. Mən vaxtilə büdcə tərtibatı prosesində iştirak etmişəm. Hər bir dövlət qurumu daha çox vəsait almağa çalışır, lakin büdcənin gəlir hissəsinin imkanları məhduddur. Buna görə də mən həmişə deyirəm ki, Azərbaycanda struktur islahatları həyata keçirilməlidir. Nazirliklər, komitələr və digər qurumlar çoxdur, onların strukturunu yeniləmək lazımdır. Bizim idarəetmə sistemi hələ də sovet dövründən qalan strukturlara əsaslanır. Məsələn, Nazirlər Kabineti, icra hakimiyyətləri kimi məsələlər yenidən nəzərdən keçirilməlidir. Hesab edirəm ki, ölkədə referendum keçirilməli, Konstitusiyaya və icra hakimiyyəti orqanlarının fəaliyyətinə dair dəyişikliklər edilməlidir. Çünki icra başçısı sistemi artıq öz effektivliyini itirib.

- Dövlət Təhlükəsizliyi Xidməti tərəfindən bəzi icra başçılarının həbsi bu sistemdəki problemləri bir daha üzə çıxardı. 7-8 il əvvəl də xeyli sayda icra başçısı məsuliyyətə cəlb olunmuşdu, amma idarəetmədə keyfiyyət dəyişikliyi yaranmadı...

- Əgər biz həqiqi islahat istəyiriksə, onda Prezidentin bölgələrdə nümayəndəlik institutu yaradılmalıdır. Hazırda 14 iqtisadi rayon mövcuddur və hər birində Prezidentin nümayəndəsinin fəaliyyəti məqsədəuyğun olardı. Bununla yanaşı, həmin nümayəndələrə vəzifələrinə uyğun yüksək maaş verilməlidir ki, onların diqqəti başqa məsələlərə yönəlməsin. Bu, həm də dövlət büdcəsinə qənaət imkanı yaradacaq. Maliyyə naziri Sahil Babayevin məlumatına görə, hazırda ölkənin 66 rayonundan təxminən 60-ı artıq özünü maliyyələşdirir, yalnız 5–6 rayon mərkəzdən əlavə vəsait alır. Bu, müsbət göstəricidir və göstərir ki, müəyyən istiqamətlərdə irəliləyiş var.

Lakin əsas məqsəd hələ də eyni qalır — qeyri-neft sektorunun gücləndirilməsi, gələn ilin büdcəsində əməkhaqlarının, xüsusilə minimum əməkhaqqının artırılması və real iqtisadi artımın təmin edilməsi.

(Davamı var)

E.Rüstəmli

E.Bəyməmmədli

"AzPolitika.info"