Ərəb dünyası İsraildən uzaqlaşır, bəs Azərbaycan və Qazaxıstan?

Tramp administrasiyası İbrahim Razılaşmasını Yaxın Şərqdə, Qafqaz və Mərkəzi Asiyaya genişləndirməyə çalışarkən, ərəb və müsəlman dünyasındakı dramatik dəyişikliyə göz yumur. Bir vaxtlar İsraili Davuda Ərəb dünyası Qoliafa (Caluta) bənzətmək mümükün olduğu halda, bu gün rollar tərsinə çevrilib. Nəzarətsiz hərbi qüdrət və ABŞ-nın sarsılmaz dəstəyi ilə güclənən İsrail getdikcə regional hegemon kimi görünür. Körfəz ərəb dövlətləri üçün bu transformasiya dilemması yaradır: Goliaf sülhdə tərəfdaş ola bilərmi?

Reyting.az xəbər verir ki, bu barədə "Middle East Institute" yazıb.

ABŞ beyin mərkəzinin təhlilində qeyd olunur:

Oktyabrın 7-dən sonrakı Qəzza, Livan, Suriya, Yəmən ərazilərini əhatə edən və İsrailin İrana tarixi birbaşa zərbəsi ilə yekunlaşan hərbi kampaniya Körfəz rəsmilərinin bir çoxunun İsrailin artıq sadəcə çəkindirmə deyil, daha çox üstünlük əldə etmək istədiyi qənaətinə gəlməsinə səbəb olub.

Onların fikrincə, İsrail Yaxın Şərqdə status-kvo gücü kimi davranmaqdan regional nizamı alt-üst etmək üçün hərbi qüdrətindən istifadə etməyə keçib. Əgər İbrahim Razılaşması qismən status-kvo gücləri arasında revizionist İran təhlükəsinə və onun “müqavimət oxu”na qarşı vahid cəbhə yaratmaqdan ibarət idisə, bu tənlikdəki əsas dəyişənlər indi dəyişib. İsrail regional sabitliyə yeni çağırış təqdim edərkən, İran təhlükəsi xeyli azalıb və bu, razılaşmalarla bağlı fundamental suallar doğurub.

İsrail hökumətinin hərəkətləri, o cümlədən gələcək Fələstin dövlətini inkar edən 2024-cü ilin iyulunda Knesset qətnaməsi və 2025-ci ilin iyulunda Birləşmiş Millətlər Təşkilatının konfransından çıxan ikidövlətli həll üçün Səudiyyə-Fransa təklifinin rədd edilməsi maksimalist baxış təəssüratını gücləndirir. Qəzza müharibəsi başlayandan bəri 60.000-dən çox fələstinlinin öldürüldüyü və Körfəz şəhərlərinin 12 günlük İsrail-İran müharibəsinin nəticələrindən az fərqlə xilas olması, İsrailin təkcə özünü müdafiə etmək üçün deyil, həm də regionun strateji transformasiyasını həyata keçirmək üçün gücdən istifadəyə hazır olduğu qənaətini artır. Bu transformasiya döyüş meydanından çox kənara çıxır.

İsrailin həm ABŞ, həm də BMT-nin beynəlxalq təzyiqlərinə heç bir nəticə vermədən müqavimət göstərə bilməsi daha dərin siyasi dəyişikliyə işarə edir. Körfəz müşahidəçiləri qeyd edirlər ki, hətta Vaşinqton belə İsraili hərbi əməliyyatları dayandırmağa, girovları azad etməyə və ya İranla gərginlikdən qaçmağa məcbur edə bilməz.

2025-ci ilin iyununda İsrail ABŞ-İran nüvə danışıqlarının yeni raundu başlamazdan bir neçə gün əvvəl və ABŞ-nın etirazlarına baxmayaraq, İran ərazisinə hücuma başlayıb. Bundan sonra ABŞ daha da gərginliyin qarşısını almaq üçün İranın nüvə obyektlərinə zərbə endirib.

Birlikdə götürüldükdə, bu hadisələr Amerikanın çəkindirməsi və İsrailin təmkininə dair çoxdankı fərziyyələri alt-üst edib.

Təcavüz razılaşmanı əvəz edir

Bu fonda Körfəz liderləri İbrahim Razılaşmasını yenidən qiymətləndirirlər. Əvvəlcə sülh və sabitliyin təşviqi üçün bir çərçivə kimi irəli sürülən sazişlər indi İsrailin regional üstünlüyünü qanuniləşdirmək riskini daşıyır. Bu, xüsusən də öz hava məkanını İsrail uçuşları üçün açaraq ilkin razılaşmaları simvolik olaraq dəstəkləmiş Səudiyyə Ərəbistanına aiddir. Bu gün Ər-Riyad normallaşmanın yeganə yolu kimi ikidövlətli həlldə israr, İsrail isə açıq şəkildə rədd edir.

Azərbaycan və Qazaxıstan kimi müsəlmanların çoxluq təşkil etdiyi dövlətləri İbrahim Razılaşmasına cəlb etmək səyləri yeni sülh sazişləri bağlamaqdan daha çox ABŞ rəhbərliyinə eyham, İran və Rusiyaya qarşı regional ittifaqı möhkəmləndirməkdən ibarətdir. Hər iki ölkə onilliklər ərzində İsraillə diplomatik əlaqələr saxlayır, lakin bu, onları ictimai reaksiyalardan qoruya bilməyib. Azərbaycanda Qəzza müharibəsi zamanı etirazlar fələstinlilər üçün ədalətin olmadığı şəraitdə normallaşmanın sərhədlərini cızıb. İndi 2020-ci il deyil, bu gün Fələstin tərəfdarı əhval-ruhiyyəsi daha da dərinləşir.

Körfəz ölkələri üçün əsas narahatlıq ondan ibarətdir ki, İsrailin “uzun qollar doktrinası” - bir çox teatrlarda düşmənləri qabaqlayıcı şəkildə vurur – artıq sırf müdafiə xarakterli deyil, regional parçalanmaya yönəlmiş strategiya kimi baxılır. İranda bu, təkcə hərbi infrastruktura deyil, həm də həbsxanalara və hərbiləşdirilmiş bazalara hücumlar, eləcə də Xuzistan, Bəluçistan və kürd bölgələri kimi azlıqların yaşadığı bölgələrdə iğtişaşları qızışdırmaq cəhdləri demək idi.

Oxşar nümunə artıq Suriyada da yaranıb, burada İsrail azlıqların müdafiəsi bayrağı altında druzların çoxluq təşkil etdiyi ərazilərdə əməliyyatlara haqq qazandırıb. Körfəz liderləri qorxurlar ki, bu doktrina normallaşarsa, nəticədə digər kövrək dövlətlərə, hətta İraqa və ya Səudiyyə Ərəbistanının özünə də tətbiq oluna bilər.

Bu artan qorxu - İsrail regional Qoliafa çevrilir - çətin suallar doğurur. Ərəb dövlətləri bu davranışı təmin edən çərçivəni dəstəkləməyə davam etməlidirmi? Yoxsa regional prioritetləri əks etdirmək üçün onu yenidən formalaşdırmalıdırlar: diplomatiya, deeskalasiya və inklüzivlik?

Qətər və Oman kimi bəzi Körfəz ölkələri artıq İran və Qərb arasında vasitəçi kimi mövqelərini dəyişiblər. Digərləri, Səudiyyə Ərəbistanı kimi, ehtiyatlı orta yol izləyir: İsraillə kanalları açıq saxlamaq, eyni zamanda, İranla əlaqələri canlandırmaq. Buraya İraqda sabitlik yaratmaq, Suriyanın dağılmasının qarşısını almaq və Yəmən husilərini yenidən cəlb etmək səyləri da daxildir. Məqsəd ağalıq deyil, regional tarazlıqdır.

12 günlük müharibə dəyişikliyi gücləndirib. İsrailin İranın nüvə obyektlərinə hücumları və İranın Qətərdəki Əl-Udeyd aviabazasına cavab zərbələri Körfəz ölkələrinin Amerikanın müdafiəsinə olan inamını sarsıdıb. Prezident Donald Trampın 2019-cu ildə Səudiyyə Ərəbistanının əsas neft qurğularına hücumlarına cavab verməməsi ilə birləşən Körfəz monarxiyaları indi başa düşürlər ki, ABŞ zəmanətləri şərtlidir və nəzarətsiz İsrail militarizmi onların qapısına fəlakət gətirə bilər.

Hətta İran 12 günlük müharibədən bəri milli təhlükəsizlik aparatını yenidən strukturlaşdıraraq, prezident Məsud Pezeşkian və Əli Laricani kimi mərkəzçilərin rəhbərlik etdiyi yeni Müdafiə Şurası formalaşdırıb. İranın müharibədən sonrakı mesajında Pakistan və BRİKS-ə üzv dövlətlərə təkliflər göndərilib. Körfəz rəsmiləri getdikcə daha çox İranı Goliafdan daha çox Davud sayırlar.

Realizm sülhməramlıları çağırır

Körfəz ölkələri mövcud regional nizamın necə göründüyünü yenidən düşünməlidirlər. İsrailin davranışında dəyişiklik olmadan İbrahim Razılaşmalarını genişləndirmək olmaz. Sülh hökmranlıqdan deyil, əməkdaşlıqdan gələcək. Bu, İsraildən işğalçı dövlət deyil, bölgənin vətəndaşı kimi davranmağı tələb edir. Bu sakitləşdirmə deyil, realizmdir.

Əgər Körfəz ölkələri davamlı sülh yaratmaq istəyirlərsə, onlar İbrahim Razılaşmasının əsas prinsiplərini ikiqat artırmalıdırlar: dövlətçiliyə, ədalətə və qarşılıqlı tanınmaya sərmayə qoymaq. Təcavüz etməməyə əsaslanan həm İsraili, həm də İranı əhatə edən yenidən işlənmiş çərçivə irəliyə doğru yeganə etibarlı yol ola bilər.

Getdikcə çoxqütblü bir dünyada Qoliaflardan azad bir bölgə utopiya deyil - bu, strateji bir zərurətdir. Lakin həqiqi sabitlik hegemonların yoxluğundan gəlməyəcək. Regional güc balansı olmadan, yaranan boşluq yeni xarici Goliafları hökmranlıq uğrunda rəqabətə dəvət edərək, öz nizamsızlıq formalarını gətirərdi.

Beləliklə, problem hakimiyyəti əldən vermək deyil, onu idarə etməkdir - təmkin, qarşılıqlılıq və suverenliyə əsaslanan regional nizam qurmaqdır.