"Mən bilirdim hara gəlirəm, bilə-bilə gəldim, çünki artıq gəlməli idim"
13-12-2022, 08:39
Küçəni, evi, bloku rahatlıqla tapdım. 20 il əvvəl də bu mənzildə onunla həmsöhbət olmuşuq. Yoxluğunda ayağım o küçəyə düşəndə, evinə tərəf nisgilli bir həsrətlə baxırdım. Bura onun evidir – elə bil sükuta, kədərə qərq olub. Bircə qayıtsaydı… İkinci mərtəbəyə qalxan pilləkənləri çıxıram. Qapını açıb ki, mənzili səhv salmayım, amma mənzil də dəqiq yadımdadır.
Ölkədə ziyalı qıtlığı var, bunu hamı bilir, barmaqla sayılacaq ziyalı qalıb. O azlardan biridir Cavanşir Quliyev, özü, sözü, şəxsiyyəti və sənətkarlığı ilə bütünlük təşkil edən adam. 20 il Azərbaycandan kənarda yaşadı… Yaşadımı? Artıq Azərbaycandadır və bütün sualları da özünə vermək şansımız var. Pressklub.az-ın oxucularının qonağı bəstəkar Cavanşir Quliyevdir… DİA.AZ həmin müsahibəni təqdim edir:
– Cavanşır müəllim, beşinci aydır Bakıdasınız. Az da olsa, hər hansı məyusluq olub ki, niyə qayıtdım?
– Yox. Bilmirəm, Allahın işidir, valideynlərimin tərbiyəsidir, bir addımı atmazdan əvvəl çox düşünüb-daşınıram, özüm özümlə çoxsaylı iclaslar keçirib, qərar verirəm. Bütün amilləri nəzərə alıb qərar verdiyim üçün peşman olmuram. Bilirdim hara gəlirəm, hər il ən azı iki dəfə gəlib-getmişəm, xəbərim vardı nə var, nə yox. Buna rəğmən, mənim üçün sanki yeni ölkə oldu. Hərdən mənə elə gəlir ki, başqa ölkəyə gəlmişəm. Qoyub getdiyim Azərbaycan deyil. 20 il keçib, təbii ki, dəyişməli idi. Yaxşı tərəflər də görürəm. Xüsusi ilə məni rast gəldiyim gənclər sevindirir. Bu boyda problemli cəmiyyətin gənclərinin bir qismi bilikləri, dünyagörüşləri ilə məni şad etdilər.
– Tələbələriniz deyirsiniz?
– Təbii ki, gördüyüm gənclər onlardır. Xəzər Universitetində və Bakı Musiqi Akademiyasında dərs deyirəm. Çox rahatlaşdım ki, irəlidə bu gənclərin içindən ölkə idarə edəcək səviyyədə yetişəni də olar. Təbii ki, cəmiyyətin bəzi yaraları hələ də sağalmayıb, davam edir. Mən bilirdim hara gəlirəm, bilə-bilə gəldim, çünki artıq gəlməli idim. Belə deyəndə bəzi həmkarlarınız mənə məşhur bayatını xatırladır:
Gəzməyə qərib ölkə
Ölməyə vətən yaxşı…
Vətən ölmək üçün deyil. Amma həm də elə rahat ölmək üçündür. Bayatının mənası budur ki, vətən sənin ölünə də sahibdir, səni hər cür qəbul edir.
– Bayaq dediniz bir qism gənclər, onlar elə həmişə bir qism olublar…
– Bəli, yaxşı ki, o qism var. Olmaya da bilərdi. Məsələn, gedəndə ümidsiz idim. Ora universitetə oxumağa gələn gənclərimizin heç biri mənə bu ümidi vermədi. Hamısı zəngin ailənin ərköyün uşaqları, heç nə bilmirlər. Zor gücünə ingilis dili kurslarına qoyublar ki, xaricə oxumağa göndərsinlər. İngilis dili bilməklə iş tamam olmur. Bilik lazımdır, o yoxdur. Ora gələn kimi ətrafdakı tələbələrin biliklərini, bir-biri ilə elmi mübahisələrini, ağıllı söhbətlərini görüb, büzüşürlər.
– Bayaq bir ifadə işlətdiniz, özümlə iclas keçirirəm, yaradıcı insanlar iclası sevməz axı.
– Hər kəs müşkülə düşəndə düşünür, mən bir az iclas formasında düşünürəm. Özüm özümə bəzi suallar verirəm, cavabını axtarıram. Uşaqlıqdan, “Robinzon Kruzo”nu oxuyandan beləyəm. Robinzon Kruzo adaya düşəndə oturub düşünür, hətta qumun üstündə yazır-mənim bu adada olmağımın yaxşı tərəfləri və pis tərəfləri. O vaxtdan bu mənim xoşuma gəlib və elə də analiz edirəm.
– Özünüzü danladığınız da olur?
– Təbii ki, peşman olduğum da olur, gərək etməzdim deyirəm. Hər kəsdə olur. Ancaq unuda bilmədiyim elə böyük peşmanlıq olmayıb.
– Bəs, ölkədən gedəndə nədən incimişdiniz?
– Durumum çox pis idi. İşdən çıxarmışdılar. İşim yox, aşım yox, cibim boş, qarnım ac. Belə bir vəziyyət idi, əsəblər də tarımda. Kimsə yardım etmədi, maddi demirəm. Kimsə ümid vermədi, ovundurmadı, dostlarım belə. Müğənnilər də, həmkarlarım da, özünə ziyalı deyən nadanlar da. Oyun seyr edirdilər. Hamısı gördü ki, Cavanşir uduzdu, getdi. Sevinənlər də oldu, xüsusən həmkarlarımın bəziləri dedilər ki, canımız qurtardı ondan, getsin cəhənnəmə.
– Çəkildi qarşımızdan.
– Hə… Getdim Kiprə, orda da bir müddət hər şey rəvan olmadı. Nə qədər eyni millət olsaq da.
– Sıfırdan başlamalı oldunuz.
– Demək olar ki. Heç kimə kimliyimi demədim, müəlliməm, vəssalam. Bilsəydilər, onlar da məni çəkəcəkdilər ictimai-siyasi işlərə. Orda siyasət daha maraqlıdır, çünki hər seçkidə rəhbərlik dəyişir. 20 il yaşadım orda, beş prezident dəyişdi, 7-8 baş nazir. Hər dəfə dəyişirlər, çünki həyatları pisləşəndə bunu ölkə başçısını dəyişməklə həll edirlər. Ona görə o işlərə qarışmadım. Dərsimi deyib, gəlib əsərlərimi işləyirdim.
– Əslində siz heç vaxt siyasətdə olmamısınız.
– Yox, heç vaxt özümü siyasətdə görməmişəm, deyiləm də. Bizim məmləkətin bir xüsusiyyəti var, bir adam tənqid edirsə ki məsələn, avtobus yaxşı işləmir, deyirlər müxalifətçisən. Orta bir vətəndaşın tənqidini qəbul etmirlər. Düşünürlər ki, tənqid edirsə, siyasi marağı var. Mən ömrümdə heç bir siyasi partiyanın üzvü olmamışam, heç sovet vaxtı komsomola üzv olmadım. Konservatoriyaya sənədləri təqdim edəndə, komsomol üzvlüyündən çıxarış gətirib verməlisən, dedim unutmuşam, sən qeyd elə, rayona gedib gətirəcəm, o da qeyd etdi, qoydu qırağa və unutdu. Elə də oxudum, sonra hətta komsomol mükafatı da aldım. Gülüstan sarayında təqdimat idi, Mərkəzi Komitənin məsuluna yavaşca pıçıldadım ki, indidən deyim, sonra eşidib məni günahlandırmayasınız, mən komsomolun üzvü deyiləm. Bir az dondu, düşündü və dedi ki, daha gecdir, fərman verilib, heç kimə demə.
– Dövlət adamını da yalana ortaq etdiniz? Bəs, o mükafat nəyə görə verilirdi sizə?
– İki əsərimə görə, mükafatın kağızında belə də yazılıb – “Sazla skripka üçün sonata”, bir də “Orkestrlə zurna üçün uvertura” əsərlərinə görə.
– Bəs, orda necə oldu, bildilər sizin kim olduğunuzu?
– Bəstəkar olduğumu internetdən öyrənib bildilər, ünlü bəstəçisiniz – dedilər. Amma ictimai məsələləri bilmədilər. Universitet üçün bəstələrim oldu, musiqilər yazdım, bəzən səhnədə canlı ifa edirdim. Bir dəfə “Şahnaz” operettasında canlı ifa etdim, həm də orkestrin əvəzinə. 2016-cı il 15 Noyabr Şimali Kiprin cümhuriyyət günündə Azərbaycanda tədbir keçirilirdi. Mən ordan bir müğənni ilə gəldim, Bakıda Kipri təmsil etdim. Dedilər, məmləkətinizi də görmüş olarsınız, gedin bizi təmsil edin. Hətta burda çıxışımda “mən bir kiprli olaraq” cümləsini işlətdim.
– Həyatınızı neçə dövrə bölmək olar? Kiprə qədərki və ondan sonra?
– O da var, amma burda da etaplar olub, 3-5 olar.
– Hansı dövr daha məhsuldar və ürəyincə olub?
– Kiprdə daha məhsuldar olub. Ürəyimcə deyə bilmərəm, amma məhsuldar olub. Kəmiyyət baxımından ən çox əsərimi orda yazmışam, üç balet, üç oratoriya, bir simfoniya, bir sıra kamera əsərləri. Ordan bura mahnılar, burdakı tamaşalara, filmlərə musiqilər. Burda həyat gərgin olur.
– Orda yaradıcı rahatlığı tapmısınız.
– Beş aydır gəlmişəm, görürsən, otağım bomboşdur, işləməliyəm, mümkün deyil, işləməyə qoymursunuz (gülümsəyir – R.Q.).
– Hə, günah yenı biz jurnalistlərin oldu?
– Təbii ki, zarafat edirəm. Bir gündə iki televiziya çəkilişinə getmişəm. İmtina etmək olmur, onları da başa düşürəm, eyni simalardan qurtulmaq istəyirlər. Başqa işlər də çıxır, buranın həyatına alışmaq lazımdır. Orda həyat daha aramlı, sakit idi. Kiprliyə səhər-səhər “günaydın” deyirsən, günorta yeməyində cavab verir ki, “günaydın, əfəndim”.
– Son dəfə sizinlə söhbət edəndə, “Müşfiq” oratoriyasını işləyirdiniz və nigaran idiniz ki, oratoriyanı tamamlayıb Bakıda premyera edə biləcəm, ya yox. Şükür etdiniz, çox sevindim.
– “Müşfiq” oratoriyasını yazanda onun ruhu ilə söhbət edirdim, elə bil, ruhu da insanlardan küskündür, mənə mane olurdu, yazmağa qoymurdu. Gah xəstələndim, gah başqa maneələr çıxdı, çox çətin yazıb tamamladım. Deyirdim Müşfiqin ruhuna ki, sənin üçün edirəm, imkan ver, yazım. Xəstəliyim də elə oratoriya ilə birgə gəldi. O qış Kiprdə çox soyuq oldu. Ordakı evlər soyuğa hesablanmayıb, çünki soyuq olan yer deyil. O soyuq havada, soyuq evdə oturub, təkcə işləyirdim. Gərgin işlədim, soyuq da öz işini gördü.
– Siz qoyub gedəndə necə olduğu aydındır, qayıdandan sonra nə gördünüz yaradıcı sferada – teatr, kino və musiqidə?
– Köhnə sistem artıq yoxdur. Kinostudiya dağılır, bilərəkdən durdurdular ki, yenisini quracağıq. Yenisini də cəhdlər oldu, hələ nəticə yoxdur. Kənardan belə görünür- bir qrup kino işçiləri istəyirlər ki, kino, sovet vaxtı olduğu kimi, dövlətdən maliyyə alsın. Hardasa haqlıdırlar, düşünürlər ki, kino adamı qapı-qapı pul yığmaz, kinosunu çəkməklə məşğul olar. Yeni nəsil deyir ki, dövlət pul versə, sifariş verəcək. Azad olaq, istədiyimiz çəkək, amma pul da olsun. Hansı doğru, hansı yanlışdır, zaman göstərəcək. Balaca ölkələrdə, məncə, böyük kinofabrik saxlamağa ehtiyac yoxdur. Çəkdik, bunu harda göstərib pul qazanmaq olar, axı ölkə balacadır. Türkiyə böyükdür, ən kiçik kəndlərində belə kinoteatrları var. Bir filmi yüz nüsxə çıxardıb, ölkənin hər yerinə göndərirlər. Sovet vaxtı deyirdilər biz sizə pul veririk, siz bizi vəsf edin. İndi təbliğat yoxdur, pul da yoxdur. Dövlət deyir, qazan, çək, çək, qazan. Çox vacib məsələdir, dərindən araşdırlıb, yolu tapılmalıdır. Maliyyə ayıran haqlı olaraq deyir ki, hanı sənin çəkdiyin hansı film son illər bu millətə nə isə verib? Festivallar üçün çəkirsiniz? Yaxşı, bəs millət necə görsün, faydalansın o filmlərdən?
Mən heç bir ideologiyanın tərəfdarı deyiləm. İdeologiya tərəfdarları deyirlər ki, görün sovet vaxtı nə qədər bəstəkar yetişdi. Deyirlər Sovet hökuməti təhsili təşkil etmişdi, oxuyub yetişirdilər. Bəlkə müəyyən həqiqət var, amma istedadı olmadan yetişmək mümkün deyil.
– İdeologiyanı sevmirsiniz, bəs dinə münasibətiniz necədir?
– Mən Allahın, yaxud bir yaradıcı qüvvənin olduğuna bəlkə var deyə, düşünürəm, amma din nədir, anlamıram.
– Hərdən adam düşünür ki, milyonlar inanırsa, yəqin bir bildikləri var.
– Hə, çünki milyonlar kütlədir, nadan insan daha çoxdur dünyada. Din deyir ki, mən dediyimə kor-koranə inan, sual vermə. Elm deyir ki, yoxlamadan heç nəyi qəbul etmə, sübutunu axtar. Daban-dabana zidd düşüncələrdir. Biri deyir, araşdırmayacaqsan, inanacaqsan, o biri deyir, inanmayacaqsan, araşdıracaqsan. Hərə öz tərəfini seçir, ağlını işlətmək istəyən elm tərəfi seçir, digərləri düşünməyi sevmir, rahat tərəfə keçir. Dindar deyiləm, Allahsız da deyiləm. M.F.Axundov Allahsız deyildi, mollalarla mübarizədə idi. Mən də onun kimi düşünürəm, mən niyə Allahla sizin kimi fırıldaqçılar vasitəsi ilə ünsiyyət qurmalıyam… Bir dəfə bir Avropa alimi demişdi ki, vicdanla yaşayan, amma kilsəyə getməyən insan Allaha o kilsəyə gedən vicdansızdan daha yaxındır.
– Yazıb-yaratmaq mühiti tapmaq üçün istirahətə getmək istəməzdiniz, ailənin yanına, məsələn?
– Mən istirahəti axşam yatmaqla edirəm, musiqi ilə məşğul olaraq edirəm. Gedib dənizdə qumda yatmaq mənim üçün istirahət deyil, anlamıram onu. Dincəlmək başqa, əylənmək başqa, mən musiqi ilə dincəlirəm, əylənmək də mənlik deyil. Çalışacam burda bir şərait yaradıb, işləyim.
– Cavanşir müəllim, tənhalığı özünüz seçdiniz, yoxsa taleyin işidir? Baxıram, otağınız büsbütün nəvənizin şəklidir…
– Buna tənhalıq deyilməz, yox. Həyatımda iki qadın var – biri qızımdır, biri nəvəm.
– Amma onları sizə bəxş edən qadın yoxdur həyatınızda.
– Bu mövzuya toxunmayaq, özünün icazəsi olmadan kiminsə haqqında danışmaq düzgün olmaz, bəlkə istəmir bunu.
– 70 yaş çox deyil, amma gəlinən yola baxıb, özünə hesabat vermək üçün kifayətdir.
– İnana bilmirəm 70 olub. Necə oldu 70 oldu. Arada xəstəlik gəldi, hələ ki, uyutmuşuq xəstəliyi. 70 budursa, 30-da, 40-da da beləydim. Bir bu xəstəlik olmasa, immun sistemim məni qorumaq yerinə, mənə hücum edir. Aradan keçən 20 il elə bil olmayıb, qayıtmışam, evdə hər şey qoyub getdiyim kimidir, elə bil zamana səyahət etmişəm.
70 yaşın hesabatı isə o qədər pis deyil. Arzum, amalım, işim-gücüm ancaq peşəm olub. Soruşsanız ki, qarşıya qoyduğun məqsədə hər baxımdan çata bildinmi, həyata keçirdinmi? Yox. Ümid varmı? Allah ömür versə…
Geri qayıt