Elçin Alıoğlu - Trend
Ermənistanın təzminat məsuliyyəti məsələsi beynəlxalq hüququn əsas prinsipləri və qanunları çərçivəsində müzakirə edilməli və hüquqi öhdəliklərə əsaslanan bir mövzu kimi qiymətləndirilməlidir. Hər bir dövlət beynəlxalq hüququn bir subyekti olaraq, beynəlxalq münasibətlərdə mövcud olan hüquqi rejim çərçivəsində fəaliyyət göstərmək məcburiyyətindədir. Bu, sadəcə bir seçim deyil, dövlətin beynəlxalq öhdəliyi və əsas vəzifələrindən biridir. Əgər dövlət bu hüquqi rejimi pozursa və beynəlxalq səviyyədə qeyri-qanuni bir vəziyyət yaradırsa, törətdiyi hərəkətlərin nəticələrinə görə məsuliyyət daşımalıdır.
Ermənistanın Azərbaycana qarşı təcavüz aktları, işğal siyasəti və törətdiyi dağıntılar məsələsi birbaşa beynəlxalq hüququn pozulması kontekstində müzakirə olunmalıdır. Beynəlxalq hüquqi nizam, dövlətlərin beynəlxalq öhdəliklərini pozaraq törətdikləri qeyri-qanuni əməllərə görə təzminat ödəmələrini nəzərdə tutur. Bu, beynəlxalq hüququn əsas prinsiplərindən biridir və beynəlxalq münasibətlərdə dövlətlərarası hüquqi məsuliyyətin mühüm bir tərkib hissəsini təşkil edir.
Tarix boyu dövlətlərarası münasibətlərdə təzminat məsələsi daha çox ticarət və iqtisadi zərərdən irəli gələn vəziyyətlərlə bağlı olmuşdur. Dövlətlərin hərbi təcavüz, işğal və insan hüquqlarının kütləvi pozulması nəticəsində törətdikləri zərərlərə görə təzminat ödənilməsi də beynəlxalq hüquqda əhəmiyyətli yer tutur. Beynəlxalq Daimi Ədalət Məhkəməsi 1928-ci ildə qəbul etdiyi qərarda təzminatın məqsədini aydın şəkildə ifadə edərək, onun törədilmiş zərərin nəticələrinin aradan qaldırılmasını və zərərdən əvvəlki vəziyyətin bərpasını nəzərdə tutduğunu vurğulamışdır.
Ermənistanın Azərbaycana qarşı hərbi təcavüzü və bu təcavüzün nəticəsi olaraq törətdiyi dağıntılar, beynəlxalq hüququn fundamental prinsiplərinin kobud şəkildə pozulmasıdır. 2020-ci il 44 günlük Vətən müharibəsində Ermənistanın ağır məğlubiyyəti həm də onun beynəlxalq hüquq normalarını pozaraq törətdiyi təcavüzün rəsmən etirafı idi. Bu, Ermənistanın beynəlxalq məsuliyyətini tam şəkildə təsdiqləyir və onun törətdiyi qeyri-qanuni hərəkətlərə görə Azərbaycana qarşı təzminat ödəməli olduğunu göstərir.
Azərbaycanın suveren ərazilərinin işğalı nəticəsində Ermənistan tərəfindən törədilmiş genişmiqyaslı dağıntılar xalqımızda dərin izlər buraxıb. Müharibənin bitməsindən sonra Azərbaycanın azad etdiyi ərazilərdə keçirilmiş monitorinqlər bu dağıntıların miqyasını açıq şəkildə göstərdi. Şəhərlər, kəndlər, xəstəxanalar, məktəblər, məscidlər və hətta qəbiristanlıqlar Ermənistan tərəfindən sistematik şəkildə dağıdılıb. Halbuki beynəlxalq hüquq işğalçı dövlətin işğal etdiyi ərazilərdə mülkiyyətə, mədəni irsə, tarixi abidələrə və ətraf mühitə qarşı hörmətlə yanaşmasını tələb edir. Ancaq Ermənistan bu tələbləri kobud şəkildə pozub, Azərbaycan xalqının tarixi və mədəni irsinə qarşı tamamilə məhv etmə siyasəti yürüdüb.
Ermənistanın beynəlxalq hüquqi məsuliyyət çərçivəsində Azərbaycana qarşı təzminat ödəməsi zəruridir. Ermənistanın təzminat ödəməsi, iki dövlət arasında sülh və barışıq prosesinin bir hissəsi olmalıdır. Maddi təzminat, işğal nəticəsində Azərbaycan ərazilərində törədilmiş zərərlərin bərpası üçün ödənməlidir. Bununla yanaşı, Ermənistan mənəvi zərərə görə də Azərbaycan xalqından rəsmi şəkildə üzr istəməli və gələcəkdə hər hansı ərazi iddialarından tam şəkildə imtina etməlidir.
Təzminatın formasına gəldikdə, beynəlxalq təcrübədə bunun müxtəlif üsulları mövcuddur. Ermənistanın maliyyə durumu zəif olduğuna görə, təzminat ödənişlərinin beynəlxalq təzminat fondu vasitəsilə həyata keçirilməsi müzakirə edilə bilər. Bu fonda Ermənistanın müttəfiqləri də töhfə verə bilər. Digər bir yanaşma isə Ermənistanın öz ərazisindən güzəştlər etməsi ola bilər. Məsələn, Ermənistan suveren hüquqlarından imtina edərək Azərbaycanın xeyrinə müəyyən ərazilərdə uzunmüddətli konsessiyalar təklif edə bilər.
Nəticə etibarilə, Ermənistanın törətdiyi təcavüz və işğal siyasətinin nəticələri yalnız bu ölkənin beynəlxalq hüquqi məsuliyyət daşıması ilə aradan qaldırıla bilər. Ermənistanın təzminat ödəməsi, beynəlxalq hüququn tələblərinə uyğun olaraq Azərbaycanın suverenliyinə hörmətlə yanaşmaq və törədilmiş dağıntıları bərpa etmək öhdəliyindən ibarətdir. Bu, həm də gələcəkdə iki dövlət arasında davamlı sülh və barışıq üçün vacib şərtdir.
İkinci və Birinci Qarabağ müharibələrinin nəticələrində Azərbaycan xalqının qarşılaşdığı insan itkiləri, infrastrukturun dağıdılması və təbii resursların talan edilməsi olduqca böyük miqyaslıdır. Hər iki müharibə Azərbaycan üçün həm insan, həm də iqtisadi sahədə böyük zərər vermişdir. Bu məqalədə biz bu itkiləri, zərərləri və Ermənilərin Azərbaycan xalqına və torpaqlarına vurduğu dağıntıları müfəssəl şəkildə təhlil edəcəyik.
İki Qarabağ Müharibəsi nəticəsində insan itkiləri
Birinci Qarabağ Müharibəsi (1988-1994): Ermənistan silahlı qüvvələrinin Azərbaycanın işğal olunmuş torpaqlarında apardığı müharibə nəticəsində təqribən 20 min Azərbaycan vətəndaşı həlak olub, 50 min insan isə yaralanıb. Ən azı 4000 nəfər müharibə zamanı itkin düşüb: həmin şəxslərin böyük bir qismi əsir götürülərək işgəncələrə məruz qalmış və ya öldürülüb. Qarabağ müharibəsi dövründə əhalinin çox hissəsi evlərindən məcburi köçkün olub, təqribən 1 milyon insan öz doğma yurdlarından qovulub.
İkinci Qarabağ Müharibəsi (2020): 2020-ci ildə baş verən 44 günlük müharibədə Azərbaycan ordusu Ermənistanın işğal etdiyi əraziləri azad etdi. Müharibə nəticəsində 2907 nəfər hərbçimiz şəhid oldu, 12000 nəfərdən çox vətəndaşımız müxtəlif dərəcəli yaralalar aldılar. Müharibə dövründə ermənilərin təxribatları nəticəsində çox sayda dinc əhali də həlak oldu. Ermənistanın atəşkəs rejimini pozaraq mülki yaşayış məntəqələrinə raket zərbələri endirməsi nəticəsində 100-dən çox Azərbaycan vətəndaşı həlak oldu, yüzlərlə insan yaralandı.
Dağıdılmış şəhər və kəndlər
Qarabağ müharibəsi illərində Ermənistan silahlı qüvvələri Azərbaycanın çoxsaylı şəhər və kəndlərini tamamilə məhv edib. Belə ki, erməni işğalı dönəmində 900-dən çox yaşayış məntəqəsi, 11 şəhər və 849 kənd yerlə yeksan olunub. Bu məntəqələrdə yerləşən evlər, məktəblər, mədəniyyət mərkəzləri, tarixi abidələr və digər əhəmiyyətli infrastruktur obyektləri tamamilə dağıdılıb.
Xüsusilə Ağdam, Füzuli, Cəbrayıl, Zəngilan və Qubadlı kimi şəhərlər faktiki olaraq tamamilə yerlə bir edilib. Ağdam şəhəri "Qafqazın Xirosiması" adlandırılmağa başlanmışdı, çünki şəhərin əksər hissəsi erməni işğalı zamanı dağıdılmışdı. Əlbəttə ki, bu miqyaslı dağıntılar Azərbaycanın yalnız infrastrukturunu deyil, həm də iqtisadi potensialını ciddi şəkildə zəiflətdi.
Təbii resursların talan edilməsi
Azərbaycanın zəngin təbii resursları, xüsusilə qızıl, mis, digər qiymətli metallar və daşlar Ermənilər tərəfindən qanunsuz şəkildə çıxarılıb və xaricə satılmışdı. Ermənistan tərəfindən işğal olunan Zəngilan və Kəlbəcər rayonlarında yerləşən qızıl mədənləri tamamilə ermənilər tərəfindən talan edilmişdi.
Çovdar və Vejnəli kimi məşhur qızıl yataqları Ermənistan tərəfindən qanunsuz istismar edilmiş, milyonlarla ton qızıl xarici bazarlara çıxarılmışdı. Eyni zamanda, Azərbaycanın digər təbii ehtiyatları, o cümlədən su, meşə və enerji resursları ermənilər tərəfindən talan edilmişdi.
Hesablamalara görə, Ermənistanın Azərbaycan təbii resurslarına vurduğu zərərin dəyəri təqribən 50 milyard ABŞ dolları təşkil edir. Bununla yanaşı, Ermənistan işğal etdiyi ərazilərdə meşələri kəsərək qanunsuz şəkildə ağacları satmış və təbii sərvətləri məhv etmişdi.
Dağ-mədən sənayesi, meşə resursları və digər təbii sərvətlər sistemli şəkildə istismar edilərək Ermənistana daşınıb. Bu resursların qeyri-qanuni istifadəsi beynəlxalq hüququn kobud pozuntusudur və Ermənistanın təzminat ödəməsinə dair məsuliyyətini daha da artırır.
Ümumi zərər və itkilər
Azərbaycanın hər iki Qarabağ müharibəsi nəticəsində çəkdiyi maddi zərər çox yüksəkdir. Dağıdılmış infrastrukturu, məhv edilmiş şəhər və kəndləri, talan edilən təbii sərvətləri nəzərə alsaq, Ermənistanın Azərbaycana vurduğu ümumi zərər təqribən 800 milyard ABŞ dollarına qədər qiymətləndirilir.
Bu zərərə şəhər və kəndlərin bərpası, məcburi köçkünlərin qayıdışı, sosial infrastrukturun bərpası, talan edilmiş resursların kompensasiyası və müharibənin nəticələrinin aradan qaldırılması üçün digər sərf olunacaq vəsaitlər daxildir.
Azərbaycan xalqı bu itkilərin nəticələrini birbaşa hiss etməkdədir. Həm insan itkiləri, həm də iqtisadi itkilər Azərbaycan üçün böyük faciə oldu. Bu məqalədə göstərilən rəqəmlər və faktlar Ermənistanın Azərbaycana vurduğu böyük zərərin miqyasını əyani şəkildə göstərir.
Ermənistan cinayətlərə görə cavab verməli, Azərbaycana reparasiya və kontirbusiya ödəməlidir. Bütün bu tələblər beynəlxalq hüquqa və mövcud presedentlərə əsaslanır və faktlara söykənir.
İşğal altında saxlanılan ərazilərdə Ermənistanın törətdiyi dağıntılar və talançılıq, beynəlxalq humanitar hüququn kobud şəkildə pozulması kimi qiymətləndirilməlidir. Beynəlxalq hüquq çərçivəsində mədəni irsin qorunması və müharibə zamanı onun məhv edilməsinə yol verilməməsi zəruridir. 1954-cü ildə qəbul edilmiş "Mədəni Dəyərlərin Silahlı Münaqişələr Zamanı Qorunması Haqqında" Haaqa Konvensiyası Ermənistanın bu əməllərinin beynəlxalq hüquq normalarına zidd olduğunu bir daha təsdiqləyir.
Ən dəhşətli faktlardan biri məscidlərin təhqir edilməsidir. İşğal olunmuş ərazilərdə yüzlərlə məscid ya dağıdılmış, ya da təhqir olunub. Bəzi məscidlər isə donuz və mal-qaranın saxlanması üçün istifadə edilib. Bu, təkcə Azərbaycan xalqının dini hisslərinin təhqir olunması deyil, eyni zamanda beynəlxalq hüquq normalarına qarşı ciddi cinayətdir.
Ermənistanın beynəlxalq hüquqa əsasən məsuliyyəti
Müharibədən zərər çəkmiş dövlətlərin işğalçı dövlətdən təzminat tələb etmək hüququ beynəlxalq hüquq tərəfindən tanınır. BMT Nizamnaməsi, 1949-cu il Cenevrə Konvensiyaları və digər beynəlxalq hüquqi aktlar işğalçı dövlətin öz işğalçılıq fəaliyyətinə görə cavabdehlik daşıdığını təsdiqləyir. Azərbaycan beynəlxalq hüquq normalarına əsaslanaraq Ermənistandan reparasiya tələb etmə haqqına sahibdir.
Reparasiya - müharibə və ya işğal nəticəsində zərər çəkmiş dövlətə və ya əhaliyə vurulmuş maddi və mənəvi zərərlərin ödənilməsi anlamına gəlir. Beynəlxalq hüquq bu konsepsiyanı geniş şəkildə tanıyır və tətbiq edir. Məsələn, Almaniya İkinci Dünya Müharibəsindən sonra bir sıra dövlətlərə, o cümlədən Sovetlər Birliyinə, Fransaya, ABŞ-a, Britaniyaya, Yunanıstana, Polşaya və digər ölkələrə reparasiyalar ödəmişdi. Bu presedent Ermənistanın da oxşar şəkildə cavabdehlik daşımalı olduğunu göstərir.
Eyni zamanda, Ermənistan həm də kontirbusiya ödəməlidir. Kontirbusiya - müharibədə məğlub olmuş dövlətin qalib dövlətə ödədiyi maddi ödəmədir. 2020-ci ildə başa çatan 44 günlük Vətən müharibəsi nəticəsində Ermənistan məğlub olmuş və kapitulyasiya aktına imza atmışdır. Bu baxımdan, Ermənistan Azərbaycanın tələblərinə uyğun olaraq həm reparasiya, həm də kontirbusiya ödəməlidir.
Beynəlxalq hüquqi presedentlər və faktlar
Ermənistanın Azərbaycana ödəməli olduğu reparasiya və kontirbusiyaların hüquqi əsası bir sıra beynəlxalq hüquq aktlarına əsaslanır. 1949-cu il Cenevrə Konvensiyası və onun əlavə protokolları müharibə zamanı işğalçı qüvvələrin mülki şəxslərə, mülki əmlaka, mədəni irsə və təbii sərvətlərə münasibətdə məsuliyyət daşıdığını göstərir. Ermənistan bu konvensiyalara qoşulmuş dövlət kimi onların tələblərinə riayət etməli idi, lakin bu tələbləri kobud şəkildə pozub.
Beynəlxalq məhkəmələrin verdiyi qərarlar da bu istiqamətdə əhəmiyyətli presedentlər yaradır. Məsələn, Serbiya ilə Bosniya arasında müharibə nəticəsində baş vermiş soyqırım hadisələri zamanı Serbiya Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsi tərəfindən zərərlərin ödənilməsi məqsədilə reparasiya ödəməyə məcbur edilmişdi. Bu presedent Ermənistanın da beynəlxalq səviyyədə törətdiyi cinayətlərə görə təzminat ödəməsi zərurətini göstərir.
Azərbaycan Ermənistanın 30 illik işğalı və törətdiyi vəhşiliklər nəticəsində beynəlxalq hüquqa əsaslanaraq reparasiya və kontirbusiya tələb etmək haqqına sahibdir. Ermənistanın talan etdiyi təbii sərvətlər, dağıtdığı infrastrukturlar, məhv etdiyi mədəni irs və əziyyət verdiyi dinc əhali üçün cavabdehlik daşıması və bu əməllərinə görə ciddi şəkildə məsuliyyət daşıması lazımdır. Beynəlxalq hüququn normaları, tarixdəki presedentlər və beynəlxalq məhkəmələrin qərarları Azərbaycan tərəfinin tələblərinin haqlı olduğunu bir daha təsdiqləyir.
... Ermənistan 44 günlük müharibədəki məğlubiyyətindən sonra işğalçılıq siyasətinə görə həm Azərbaycan xalqına, həm də Azərbaycan dövlətinə vurduğu maddi və mənəvi zərərlərə görə təzminat ödəməli və gələcəkdə belə hadisələrin təkrarlanmaması üçün beynəlxalq hüquqa tam şəkildə əməl etməlidir. Ermənistanın beynəlxalq səviyyədə törətdiyi cinayətlərə görə cavab verməli olması təkcə Azərbaycan üçün deyil, beynəlxalq hüququn təməl prinsiplərinin qorunması baxımından da vacibdir.
