Dövlət Gömrük Komitəsinin (DSK) son hesabatları neft-qaz sektorundan ixrac gəlirlərinin azaldığını göstərir. Valyuta gəlirlərinin bu əsas mənbəyindən daxilolmaların azalması gözlənilən nəticələrə - ən mühüm makroiqtisadi göstəricilərdə mənfi dinamikaya səbəb olub.
Gömrük statistikası xarici ticarət balansının azalmasını, xarici ticarətin müsbət saldosunun azaldığını, cari tədiyyə balansında isə azalmanın müşahidə olunduğunu göstərir. Gömrük məlumatları ötən ilin hesabat dövrü ilə müqayisədə qaz ixracının iki dəfə azaldığını göstərir - beləliklə, beş ayda fiziki satış həcminin 9 milyard 912,6 milyon kubmetr artmasına baxmayaraq, bu mənbədən gəlir 3 milyard 451,1 milyon dollar təşkil edib. Gözlənildiyi kimi, mavi yanacağın valyuta gəlirlərinin azalması dünya bazarlarında qazın qiymətinin ötən illə müqayisədə iki dəfə ucuzlaşması ilə bağlıdır.
Beynəlxalq analitik strukturlar mavi yanacağın qiymətinin daha da aşağı düşəcəyini gözləyir. Məsələn, “Fitch Ratings” 2024-cü il üçün qaz qiymətləri ilə bağlı proqnozlarını azaldıb ki, bu da tələbin zəifləməsi və qısa müddətdə kifayət qədər təklif gözləntiləridir. Beynəlxalq Enerji Agentliyinin analitikləri də oxşar mövqedədirlər. BEA bu il qaz qiymətlərinin aşağı düşdüyünü və qalıq yanacağa qlobal tələbatın olduğunu qeyd edir.
Neftin baza qiymətləri ilə bağlı proqnozlar dəyişməz olaraq qalır. “Brent” neftinin proqnozu cari il üçün 80 dollar/barel, 2025-ci ildə 70 dollar, 2026-cı il üçün isə 65 dollar səviyyəsində saxlanılıb. 2027-ci ildə agentlik bir barelin qiymətinin 65 dollar olacağını gözləyir. Neftin nisbətən baha olmasına baxmayaraq, respublikada neft hasilatı azalır.
İqtisadçı ekspert Natiq Cəfərlinin fikrincə, Azərbaycan iqtisadiyyatının neft və qaz gəlirlərindən asılılıq tendensiyası respublikaya neft dollarları daxil olandan bəri uzun illərdir ki, davam edir: “O vaxtdan bəri artıq iyirmi ildir ki, xarici ticarətdə neft və qaz mənbələrindən faiz asılılığı demək olar ki, eyni səviyyədə qalır. Bu ilin may ayında neft hasilatı 2000-ci illərin əvvəllərindən bəri ilk dəfə olaraq 500 min barelə düşüb”.
“Müsbət cəhətlər arasında ölkədə qızıl və valyuta yığılması və ümumi daxili məhsula nisbətən respublikanın xarici borcunun kifayət qədər aşağı olmasıdır. Dövlət Neft Fondunun və Mərkəzi Bankın ehtiyatları riskləri kompensasiya edə bilər. Amma eyni zamanda, qeyri-neft iqtisadiyyatını inkişaf etdirmək, azad rəqabət mühitinə nail olmaq lazımdır”, - deyə mütəxəssis bildirib.
Bu arada, cari ilin birinci rübündə Azərbaycanın tədiyə balansının ümumi profisiti 116 milyon dollar təşkil edib. Mərkəzi Bankdan verilən məlumata görə, bu, ötən ilin hesabat dövrü ilə müqayisədə 29,8 dəfə azdır. Eyni zamanda, rüblük profisit ölkənin cari əməliyyatlar balansında 1 milyard 729,8 milyon ABŞ dolları (bir il öncəki göstəricidən 48,8 faiz az) olub. Habelə, 0,7 milyon dollar məbləğində kapitalla hesabı kəsiri (bir il əvvəl müsbət saldo var idi), 1 milyard 594,5 milyon dollar məbləğində maliyyə hesabı kəsiri (bir il əvvəl profisit var idi), balans maddələri üzrə kəsir 18,6 milyon dollar (66 dəfə az).
Ödəniş məbləği məhz daxili pul vahidinin dollara sabit məzənnə siyasətinin qurulduğu əsas hesab olunur. Bir qayda olaraq, dünyanın qalan ölkələri ilə müxtəlif maliyyə əməliyyatları üçün respublikaya daxil olan pul vəsaitlərinin hərəkəti xaricə daxil olan pul vəsaitlərini xeyli üstələyir. Lakin bu il daxil olan və çıxan ödənişlər arasında müsbət fərq kəskin şəkildə azalıb.
İqtisadçı ekspert Xalid Kərimli AYNA-ya deyib ki, bu, yaxşı hal deyil, lakin manatın sabitliyindən narahat olmaq üçün heç bir əsas yoxdur: “Tədiyyə balansında hələ də profisit olsa da, ölkənin ehtiyatları azalmır, ona görə də tədiyyə balansının azalması şəraitində belə yerli pul vahidi komfort zonasında qalır”.
Bu arada, “S&P Global Ratings” Agentliyinin analitikləri respublikanın ixracının 80%-ni təşkil edən karbohidrogenlər üçün hazırda əlverişli qiymətləri əks etdirən 2024-2027-ci illər arasında Azərbaycanda ikiqat büdcə və cari əməliyyatlar hesabının profisitinə malik olacağını gözləyirlər. “Neft hasilatı uzunmüddətli azalma tendensiyasında olsa da, qaz ixracı çətin ki, bu azalmanı tam kompensasiya etsin”, - deyə nüfuzlu reytinq strukturu öz hesabatlarında bildirib.
7 iyun 2024-cü il tarixində “S&P Global Ratings” Azərbaycanın xarici və milli valyutalarda uzunmüddətli və qısamüddətli suveren kredit reytinqlərini sabit proqnozla qeyri-investisiya səviyyəsində “BB+/B” səviyyəsində təsdiqləyib. Eyni zamanda, Azərbaycan iqtisadiyyatı ÜDM-in təxminən 50%-ni və mal və xidmətlərin ixracının 80%-ni təşkil edən neft-qaz sektorunda cəmləşib. Hesabat müəllifləri hesab edirlər ki, nəticədə Azərbaycan karbohidrogen qiymətlərində baş verə biləcək istənilən mənfi dəyişikliklərə qarşı həssas olaraq qalır.
