Ukraynaya sülh gətirməyən Minsk razılaşmaları və...
7-09-2024, 06:52
Düz 10 il əvvəl, 2014-cü il sentyabrın 5-də Donetsk və Luqansk vilayətlərində təkcə atəşkəs deyil, həm də onlara Ukraynanın tərkibində muxtariyyət statusu verilməsini nəzərdə tutan Minsk razılaşmaları imzalanıb. Belə görünürdü ki, ölkənin parçalanmasının qarşısını almaq, yaralarını sağaltmaq, barışıq və birləşmə üçün şansı var. Amma reallıqda bu saziş uğurlu olmadı. Minsk razılaşmalarının şərtlərinin heç biri heç vaxt yerinə yetirilmədi. Almaniyanın sabiq kansleri Angela Merkel sonradan bəyan etmişdi ki, bunlar yalnız Ukrayna Silahlı Qüvvələrinin potensialını gücləndirməyə xidmət etdi.
Politoloq, Proqressiv Siyasət Fondunun direktoru Oleq Bondarenko “Lente.ru”ya Minsk razılaşmalarının niyə heç vaxt yerinə yetirilmədiyini və son nəticədə Rusiyanın Ukraynaya qarşı işğalçı müharibəsinin başlanmasına nəyin səbəb olduğunu haqqında danışıb. Dia-az.İnfo sözügedən müsahibəni istinadla təqdim edir:
- Minsk razılaşmaları Ukraynada aktiv döyüş əməliyyatları dövründə bağlanıb. İndi də orada döyüşlər gedir. Bu razılaşmaların mənası nə idi?
-Minsk razılaşmaları ilk növbədə o zaman Ukraynada baş verən aktiv hərbi əməliyyatları dayandırmaq üçün lazım idi. Minskdə 2014-cü ilin sentyabrında və 2015-ci ilin fevralında iki görüş oldu. Sonuncunun nəticəsi olaraq Minsk razılaşmalarının həyata keçirilməsi üçün eyni tədbirlər kompleksi - “Minsk-2” razılaşdırıldı.
Rusiya rəsmiləri dəfələrlə bəyan ediblər ki, heç kim Minsk razılaşmalarını yerinə yetirməyib. Ancaq səmimi olmaq lazımdır: əvvəlcədən də heç kimin onları tamamilə yerinə yetirəcəyi güman edilmirdi. Bildiyimə görə, ikinci Minsk razılaşmaları sözün əsl mənasında Vladimir Putin, Angela Merkel, Petro Poroşenko və Fransua Ollandın Minskdə 24 saata yaxın davam edən danışıqları zamanı hazırlanıb. Hər bir liderin sözün əsl mənasında iki və ya üç məsləhətçisi var idi. Sergey Lavrov və Vladislav Surkov həmin vaxt Vladimir Putinin yanında olublar. Müqavilələr, bildiyim qədər Vladislav Surkovun fəal iştirakı ilə, demək olar ki, Angela Merkelin köməkçisinin əlində olan bir növ portativ yazı makinası üzərində yazılmışdı. Bu müqavilələr əvvəlcədən hazırlanmayıb, sadəcə olaraq Minskdəki görüşün, dörd ölkənin liderlərinin yaradıcılığının nəticəsi olub.
- O zaman da məlum idi ki, tərəflər Minsk razılaşmalarını yerinə yetirməyəcəklər?
- Əgər biz realpolitik mövqeyindən danışırıqsa, o zaman Minsk razılaşmalarının prinsipcə icraedilməz olduğunu başa düşmək üçün Ukrayna üzrə böyük ekspert olmağa ehtiyac yoxdur. Axı bu razılaşmalar ilk növbədə müharibəni dayandırmaq üçün imzalandı. Üstəlik, münaqişə tərəflərinin digər razılaşmaları ilə paralellər aparsaq, çətin ki, tam yerinə yetirilən razılaşmaya rast gələk. Məsələn, Bosniyadakı münaqişədən sonra imzalanmış Dayton sazişi 1995-ci ildə bağlandığı prinsiplərlə icra olunmadı. Lakin müharibə dayandı. Nəzərə almaq lazımdır ki, istənilən müharibə sülhlə başa çatır və sülh həmişə bir növ razılaşmadır. Və bir qayda olaraq, bundan sonra hər iki tərəf bu sülh sazişinin gedişindən şikayətlənir. Heç bir tərəfi qane etmədikdə bu normaldır. Ən əsası odur ki, müharibə olmasın.
- Amma Minsk razılaşmaları ilə müharibəni də tam dayandırmaq mümkün olmadı...
- Bəli, Donetsk, Luqansk və regionun digər şəhərləri sonrakı illərdə atəşə tutulmaqda davam edirdi. Lakin qurbanların sayı indiki ilə müqayisə olunmayacaq qədər az idi. Tökülən qan, hər qurban təbii ki, ağır itkidir. Amma Minsk razılaşmalarından əvvəl və sonra ölüm nisbətindən danışırıqsa, o zaman müqayisə oluna bilməz. Həmin vaxt müharibənin qaynar mərhələsi dayandırıldı. Minsk razılaşmalarının əsas məziyyəti də bu idi.
- Bəs Minsk razılaşmalarının heç olmasa bir hissəsinin həyata keçirilməsinə nə mane oldu?
- Onlar ümumiyyətlə işləyə bilmirdilər. Xüsusən də Almaniyanın xarici işlər naziri Frank-Valter Ştaynmayerin düsturundan sonra müqavilənin bəndlərinin həyata keçirilməsi ardıcıllığını müəyyən etmək çətinləşdi. Ukrayna sərhədə nəzarətin ona verilməsini tələb etdi, lakin bu, Minsk razılaşmalarının ən sonuncu bəndində müzakirə edilmişdi. Və Frank-Valter Ştaynmayer onların ardıcıl həyata keçirilməsində israr etdi. Bu anda razılaşmaların icraedilməz olduğu aydınlaşdı.
Ali Radanın Donetsk və Luqansk vilayətlərinin xüsusi statusu haqqında qanuna iki dəfə səs verə bildiyi mübarizələri xatırlayırıq. Lakin onun həyata keçirilməsinə dərhal moratorium qoyuldu... Ukrayna da, Rusiya da bunun saatlı bomba olacağını yaxşı bilirdilər. Axı Donbass xüsusi status alırsa, nə üçün Transkarpatiya və ya digər bölgələr bu xüsusi statusu ala bilməsinlər? Əlbəttə ki, bu, federallaşmaya birbaşa yol açırdı. Ukrayna tərəfi üçün bu, kənardan tətbiq edilən federallaşma cəhdi idi. Ukraynanın həqiqətən federasiyaya çevrilməsi üçün ukraynalı federalistlərlə işə xeyli əvvəl, 2014-cü il münaqişəsindən çox əvvəl, ən azı 2004-cü ildən, “narıncı inqilab”dan sonra başlamaq lazım idi.
- Almaniyanın keçmiş kansleri Angela Merkel Minsk razılaşmalarının münaqişənin dondurulması və Ukrayna Silahlı Qüvvələrinin gücləndirilməsi üçün lazım olduğunu bəyan etmişdi. Sizcə, müqavilələrin bütün müəllifləri imzalananda bunu başa düşürdülərmi?
- Ukraynanın bu möhlətdən və fürsətdən istifadə edib müdafiəsini gücləndirib özünə ordu yaratmayacağına inanmaq axmaqlıq olardı. 2014-cü ildə Ukraynanın Silahlı Qüvvələri yox idi: şərqə getmək istəyənlərdən sözün həqiqi mənasında cəlb edilmiş bir neçə ordu birləşmələri var idi. Bəlkə də o zaman da “xüsusi hərbi əməliyyat” başlanmalı idi. Hərbi səbəblərlə yanaşı, hüquqi səbəblər də var idi: bildiyimiz kimi, Ukraynanın qanuni yolla seçilmiş Prezidenti Viktor Yanukoviç əməliyyatın legitim olması üçün qoşun yeritmək xahişi ilə Vladimir Putinə rəsmi müraciət etmişdi. Amma Rusiya müxtəlif səbəblərdən bu fürsətdən istifadə etmədi. Nəticədə Ukrayna ordu yaratdı və çoxsaylı istehkamlar qura bildi. Angela Merkel bu mənada haqlıdır: bəli, Ukrayna bu vaxtdan öz maraqları üçün maksimum istifadə etdi.
- Görünən odur ki, həmin vaxt heç kim müharibə istəmirdi, o cümlədən Rusiya da. Vəziyyətə təsir etmək üçün dinc yollar var idimi?
- Rusiya o dövrdə tanınmamış iki “respublikadan” – “Donetsk və Luqansk xalq respublikalarından” Rusiyanın himayəsi altında mövcud olan və yaşayan “başqa Ukrayna”nın - Şərqi Ukraynanın vitrinini yarada bilərdi. Amma bununla bağlı problemlər var idi. Əvvəlcə bölgədə açıq quldurluq çiçəkləndi. Oradakı kömür tədarükü hər növ yarımbandit və quldur birləşmələri tərəfindən idarə olunurdu. Məsələn, milis komandirlərinin, “Rus baharı”nın liderlərinin güllələnməsini kimin həyata keçirdiyini hələ də dəqiq bilmirik. Bütün bu nümayişlər yerli resurslara nəzarətlə bağlı idi. Məsələn, Viktor Yanukoviçin keçmiş “pul kisəsi” Sergey Kurçenko orada olan obyektlərdə sadəcə parazitlik edirdi. Nəhayət, quldurluğun öhdəsindən yalnız bir neçə ildən sonra, hər şey az-çox mərkəzləşəndən sonra mümkün oldu.
Vladislav Surkovla söhbəti yaxşı xatırlayıram. Deyirdi ki, “Aleksandr Zaxarçenko bizim Ukraynadakı Çe Gevaramızdır”. Ancaq təəssüf ki, bu alınmadı və Zaxarçenkonun özü partladıldı.
Rusiya tərəfindən hələ də müxtəlif ekspertlər, siyasətçilər və jurnalistlər vasitəsilə Ukrayna cəmiyyəti ilə işə başlamaq cəhdi var idi. Amma bunu edənlərin bəziləri çox yöndəmsiz davrandılar. Müqavimət liderlərinin bir çoxunun Ukrayna Təhlükəsizlik Xidmətinin zindanlarına düşməsi və ideyalarına görə əziyyət çəkməsi də onların günahı idi.
- 1990-2000-ci illərdə Rusiyanın siyasəti münaqişənin inkişafına necə təsir etdi?
- 1990-cı illərdə Rusiya prinsipcə, o qədər zəif idi ki, heç bir beynəlxalq proseslərdə iştirak edə bilmirdi. O, yalnız öz maraqlarını təmin edirdi. O zaman Rusiya hakimiyyəti Ukraynaya hər hansı təsir göstərmək barədə düşünmürdü. Boris Yeltsinin bir zarafatını xatırlayaq: “Sən oyandın və fikirləşdin ki, Ukrayna üçün nə etmisən”. İndi, onilliklər sonra əminliklə deyə bilərəm ki, Rusiya çox uzun müddət Ukraynaya uduzdu...
- Niyə?
- Rusiyadakı elita “yumşaq gücün” dəyərini başa düşmədi və yəqin ki, dərk edə bilmədi. Qərb beyin mərkəzləri və qeyri-kommersiya təşkilatları yerli jurnalistlər və ekspertlərlə işləmək, tələbələrlə ünsiyyət qurmaq üçün on milyonlarla avro sərmayə qoyublar. İndiki Ukrayna elitası əslində tamamilə Qərbin humanitar proqramları ilə yetişdirilib. Əvvəllər mübarizə aparmaq lazım idi, indi isə elitanı maarifləndirmək kifayətdir. Ancaq rus elitası belə "yumşaq güc" oynamağı bilmirdi və bəlkə də istəmirdi. Baxmayaraq ki, perspektivli ukraynalı tələbələrlə işləmək üçün Kreml bir qədər pul xərcləyə bilərdi. Bu cür iş üçün bu cür təsirin operatorları olacaq qeyri-kommersiya təşkilatları lazımdır. Bunun üçün heç bir infrastrukturumuz yox idi. Axı bu, rəsmi strukturların deyil, Almaniyada və ya ABŞ-da olduğu kimi, müəyyən dəyərlərin dirijoruna çevrilən siyasi qeyri-hökumət təşkilatlarının işidir.
Eyni zamanda, tez-tez eşitmək olar ki, Rusiya Viktor Yanukoviçi Ukrayna Prezidenti təyin etmişdi. Xeyr, bu doğru deyil. Viktor Yanukoviçin siyasi olimpdə görünməsi Rusiyanın vasitəçiliyi ilə deyildi. O, 2004-cü ildə ilk növbədə oliqarx Rinat Axmetovun iştirakı ilə Leonid Kuçmanın varisi seçilmişdi. Daha doğrusu, təsadüfən Viktor Yanukoviç 2010-cu ildə Ukrayna Prezidenti ola bildi: o zaman seçkilər iki turda keçirildi və ikinci turda Yanukoviç Yuliya Timoşenkoya cəmi üç faiz səslə qalib gələ bildi.
Bəli, Viktor Yanukoviç prezident olduqdan sonra Qara dəniz donanmasının Sevastopolda qalma müddətini uzatdı. Amma mən bunu Rusiyanın qələbəsi adlandırmazdım. Situasiya baxımından müsbət qərar idi. Ümumiyyətlə, Yanukoviç rusiyayönlü siyasətçi deyildi. Sadəcə quldur idi. Ukraynanın bütün biznes elitası ona qarşı çıxdı; Avromaydanın arxasında duran incimiş oliqarxlar idi. Onlar Yanukoviçin quldurluğunu anlayanda ona qarşı birləşdilər. Avromaydan da məhz bu səbəbdən baş tutdu.
- 2010-cu illərdə Ukrayna çox vaxt “anti-Rusiya” adlandırılırdı. Bu konsepsiya ilə nə nəzərdə tutulurdu?
- Tarix boyu alternativ Rusiya yaratmaq cəhdləri olub - məsələn, Litva Böyük Hersoqluğu çərçivəsində. Vasili Aksenovun iki Rusiyanın mövcudluğuna icazə verilən “Krım adası” romanını xatırlamaq olar. Bu ənənə dünən meydana çıxmadı. Üstəlik, dünyada belə nümunələr çoxdur: iki Çin (Çin və Tayvan), iki Almaniya (Avstriya və Almaniya) və s. Və müəyyən mənada Tayvanı anti-Çin adlandırmaq olar. Ukrayna anti-Rusiyaya çevrildi, çünki bizim Qərb “tərəfdaşlarımız” bunu belə etdi. Məhz onlar bu ideyanı ukraynalı millətçilərə təklif ediblər. Ancaq yenə də, 2012-ci ilə qədər ukraynalı millətçilər hətta Kiyevdə də marjinal idilər; onlar yalnız Qərbi Ukraynanın regionlarında - İvano-Frankivsk, Ternopil və Lvovda qalib gəldilər.
Bu ukraynalı millətçilər ancaq 2012-ci il parlament seçkilərindən sonra çox az nəzərə çarpan qüvvəyə çevrildilər. Və bu, Viktor Yanukoviçin axmaqlığı və cinayətkarlığı ucbatından yenidən baş verdi. Oleq Tyaqnibokun millətçi “Svoboda” Partiyası o zaman onun Regionlar Partiyası tərəfindən maliyyələşdirilirdi. Yanukoviçin müşavirləri onun növbəti prezident seçkilərinin ikinci turuna millətçi ilə birlikdə daxil olmasını təmin etməyə çalışıblar. Və “Svoboda” Partiyası fəal şəkildə təşviq etməyə, onu effektiv şəkildə təmin etməyə başladı - media, pul və başqa hər şeylə. Ondan əvvəl Ukrayna siyasətində bir fenomen olaraq millətçilik yox idi.
- Bəzən Ukrayna şərti olaraq Qərbi Ukrayna və Şərqi Ukraynaya malik bölünmüş ölkə kimi qəbul edilir. Bu indi nə dərəcədə aktualdır?
- Əvvəllər həqiqətən də tək Ukrayna xalqı yox idi. Odessa və Xarkov əhalisi Lvov və Ternopol sakinlərindən fərqli idi və onlar da öz növbəsində Bereqovodan olan macarlardan fərqli idilər. Amma 2014-cü ildə hərbi münaqişə səbəbindən hər şey dəyişməyə başladı. Yalnız xarici çağırışlar, xarici münaqişələr, insanların problemləri sementlənir və fərqli biokütlədən bir millət yaranır. Nəticədə, Ukraynada milli inşa baş verdi - əvvəlcə yarım milyon insanın Donbassda antiterror əməliyyatından keçdiyi "Rus baharı" hadisələri, sonra isə Şimal Hərbi Dairəsinin sayəsində. Məhz cari hadisələr Ukraynada yaşayan insanların öz milli mənsubiyyətinə malik insanlar artıq aydın şəkildə müəyyənləşdirilməsinə səbəb oldu
- Bu günün Ukraynası necə görünür?
- Biz başa düşməliyik ki, indiki Ukrayna on il əvvəlkindən tamamilə fərqli bir ölkədir. Onun bir neçə kəskin elit yeniləməsi var. Əvvəlcə 2014-cü ildə Petro Poroşenkonun, sonra 2019-cu ildə Volodimir Zelenskinin qələbəsi ilə, üçüncü yeniləmə isə Şimal Hərbi Dairəsinin fəaliyyətə başlamasından sonra keçmiş elitaların bəzilərinin qaçıb getməsi ilə baş verdi. İndiki elita yaşı 40-a yaxın və hətta daha cavan insanlardan ibarətdir. Bir qayda olaraq, hər ikinci şəxs hansısa Qərb universitetinin məzunu, qərb təhsilli, qərb yanaşması olan şəxsdir. Bu gün siyasi proseslərə ancaq savaş gözü ilə baxırlar. Gəncdirlər, qəzəblidirlər, qərarlıdırlar. Bu isə çox mühüm problemdir - anlaşılmazlıq problemidir. Ukrayna kökənliyəm və səkkiz il Kiyevdə yaşamışam, amma bu elitanı başa düşmürəm... Müasir ukraynalılar isə öz növbəsində bizi başa düşmürlər. Bu kosmik fərqdir.
Düşünürəm ki, elə bir vaxt gələcək ki, bizim nəslimiz haradasa görüşüb ünsiyyət qurmalı olacaq. Və nədənsə onlar bir-birlərinə baxmalı, söz tapmalı olacaqlar. Təbii ki, qarşıdurmamızı sonsuz partizan və vendettaya çevirmək istəməsək. Amma ümid edirəm ki, bizdə, slavyanlarda belə ənənələr yoxdur.
AYNA.az
Geri qayıt